AĞA

Türk devletinde askerî ve sivil kuruluş­
larda kullanılan bir unvân. Moğolca büyük erkek
kardeş mânâsındaki “aka” kelimesinden Türk-
çeleşmiştir. Bu mânâsından başka bâzı lehçelerde baba, dede, amca, dayı, abla gibi yaşça büyük akrabâlar için kullanılmaktadır. Ağa kelimesi unvân olarak kaanlar devrinden îtibâren kullanılmıştır. Moğol prenslerine de aka unvânı verilmekle berâber, bu ünvân daha çok tanınan bir
soydan olmayan fakat hizmetleri sâyesinde önemli mevkilere yükselen devlet adamlarına verilmiştir. Tîmûrlular devrinde ise, bu unvânın sâdece
kadınlara verildiği kaynaklardan anlaşılmaktadır.
Akkoyunlu Devletinde bey zümresine mensûb olmayan vazifeliler “Ağa” ünvânını kullanmışlardır. Aynı şekilde Türk ve Moğol devlet teş­
kilâtına bağlı kalan Safevî Devletinde de oymak
ileri gelenleri, avcıbaşılar, darugalar, elçiler, saray
hadımları bu unvânla anılmışlardır. Kaçarlar devrinde ise mülkî memürlar için ağa ünvânı kullanılmıştır.
OsmanlIlarda devlet teşkilâtının genişleme ve
gelişmesinden sonra ağa kelimesi, askerî teşkilâtta çok kullanılan bir unvân hâline geldi. Eyâlet
ve sancakların vâlileri olan paşa ve beylerden sonra merkez askerî teşkilâtının bütün emirleri, saray
kuruluşlarının başında bulunanlar ve ihtisâb ağası gibi bâzı kısım yöneticilerinin bu unvânı taşı­
dıkları görülmektedir. Ağa unvânı taşıyanların
çok defâ vazifeleri veya şekilleri ile târif edilmeleri de, bu unvânın yaygın bir şekilde kullanılmasından ileri gelmiştir. Osmanlı Devletinde ağa unvânının kullanıldığı yerlerden bâzıları şunlardır:
Yeniçeri ağası, harem ağası, hazîne ağası, kızlar
ağası, silâhtâr ağa, rikâbdâr ağa, kol ağası, çuhadar ağası, iç ağası, tatar ağası.
On dokuzuncu asırda Yeniçeri ocağının kaldırılmasıyla başlayan yeniliklerden sonra, ağa unvâm yerini bâzı unvânlar hâriç, efendi ve bey unvânlarına bırakmıştır. 1934’ten sonra imtiyâz anlatan diğer kelimelerle birlikte ağa unvânı da kaldırılmıştır.
Halk arasında büyüklere ve büyük kardeşlere
ağa denilmektedir. Memleketimizde genellikle
bey kelimesiyle birleşmiş olarak büyük erkek kardeşe ağabey denilmektedir.