KAPADOKYA
Güneyde Toros Dağlan, batıda Tuz Gölü, doğuda Fırat Nehri ile sınırlanan ve kuzeyde Pontus ülkesine bitişen bu antik bölgenin adı Farsça «Güzel Atlar Ülkesi» anlamında «Katpatuka» sözcüğünden gelir. Kapadokya, özellikle Nevşehir, Niğde ve Aksaray illerini kapsayan bölümünde peribacalan denen ilginç yeryüzü şekilleriyle ve erken Hıristiyanlık ve Bizans dönemlerinde bazı Hıristiyan cemaatlerinin saklanarak yaşamak için tüf kayalarına oyarak yaptıkları kiliselerle ve yeraltı konutlarıyla çarpıcı bir görüntü kazandı.
Bu yapılar şimdi yoğun bir turizm alanıdır.
Bölgedeki eski yanardağların (Hasandağı, Erciyes ve Melen-diz) püskürttüğü lavların oluşturduğu tüfler, Üçüncü Zaman ile Dördüncü Zaman arasında Kapadokya’ya bugünkü şeklini vermiştir. Kolayca aşınabilen tüf tabakaları sel sularıyla aşınmış, yüksekte kalarak aşınmayan kısımlar «peribacası» denilen yapılar olarak biçimlenmiştir.
ANTİKÇAĞ’DA KAPADOKYA
Pers egemenliği sırasında iki ayrı satraplığa bölünen Kapadokya bölgesi Büyük İskender’e ve onun yönetimine karşı koydu. İskender, komutanlarından Sabiktas’ı sorun çıkaran Kapadok-ya’mn denetimi için görevlendirdiğinde direnişle karşılaştı. Ka-padokyalılar, bir Pers soylusu olan Ariarates’i MÖ 332’de kral ilan ettiler, iyi bir yönetici olan I. Ariarates, iktidarı döneminde (MÖ 332-322) Kapadokya Krallığı’nın sınırlarını İris (Yeşilırmak) havzasına değin genişletti. MÖ 240’ta tahta çıkan III. Ariarates, krallığın topraklarını Kataonya (Maraş) ve Melitene’ye (Malatya) kadar genişletti. Bir süre sonra Ikonia (Konya) Ovası da Kapadokya Krallığı’mn topraklarına katıldı. MÖ 125-111 arasında kral olan VI. Ariarates, gittikçe mütecaviz bir politika izleyen kuzey komşusu Pontos Krallığı’yla mücadele etti. Kapadokya egemenliğindeki Galatya’yla Paflagonya’yı ele geçiren Pontos kralı Mitridates Eupator, VI. Ariarates ve VII. Ariarates’i öldürdü. Tüm Kapadokya’yı ele geçirmek için iktidar çatışmalarını körükledi. Kapadokya tahtına kendi adamlarını veya taraftarı olan Ka-padokyalıları geçirdi. Sulla komutasındaki Roma ordusu, Erme-Karanlık Kilise nileri ve Pontos Krallığı’nı bozguna uğrattı. Kapadokya’daki ege-Göreme yakınlarındaki bu XI. yy menliklerine son vererek tahta I. Ariobarzanes’i geçirdi. Ancak yapısı, günümüze çok sağlam ulaşan Roma ordusu çekilince Kapadokya yeniden Pontos kralı Mitri-freskleriyle dikkat çeker. dates ve Ermeni prensi Tigran’ın eline geçti. Sürekli iktidar deği-
şiklikleri ve istilaların yol açtığı yo. ya’yı MS 17’de Roma eyaleti haline
HIRİSTİYAN KAPAD<
Hıristiyanlığın Anadolu’da yayı putperestlerin baskıları da arttı. Bu l lar, gözlerden uzak, yerleşilmesi ve bölgeyi, Kapadokya’yı seçtiler. Kola; depo olarak düzenlediler. Kapadoky ğunluğunu kölelerin oluşturduğu hat: luk meydana gelmişti. Yeni din serbe rası inzivaya çekilmek için en ideal yapılan manastırlar değişik işlevli bir nîlerden ve Araplardan kaçan Hıristi; rini kurdular. 726-843 arasındaki ikc dokya baskı gören ikona yanlıları içi rıcılığm sona ermesiyle birlikte Hıris görüldü. İkonografi açısından önen Göreme, Ihlara, Soğanlı vadilerinde
KAPADOKYA SANA
Nevşehir, Niğde, Aksaray, Kayseı yan Kapadokya, özgün bir Hıristiy; dırır. Bu sanatın biçimlenmesinde h rıyla keşişlerin emeği vardır. Hırist yeri olan Kapadokya okulu, zamar se de büyük ölçüde farklılığını koru duvara veya daha önce çekilen asta: emme özelliği olmadığı için de re çok az, taş ve kayanın bol olduğu li mimarî malzeme kaya ve taştır. . den bu yana yöredeki mimarî geleı tümüyle kayaya oyulmuş veya tün nin bir araya getirildiği örnek azdı sanatı ürünlerinin büyük bir bölün toplanmıştır. Göreme, Ürgüp, Ihlar olmak üzere bölge bir tarih ve doğ
Göreme
Nevşehir’in merkezine 12 km ı vadi içindedir. Antik adıyla Koram minde dinsel merkezlerden biri olı tiyanlığın ilk dönemlerinde Matia leşmeydi. MS XI. – XIII. yy’larda piskoposluk merkeziydi. Eski Avcı nün içinde de birkaç kilise bulunr asıl yoğunlaştığı alan köyün doğı olarak düzenlenmiş bulunan bu al. len bölgenin içindedir.
Doğudan Damsa Çayı Vadisi, l zeyden Beşiktepe yükseltisi ve Gc Dağı’yla sınırlanan millî park, doğ; ması amacıyla oluşturulmuştur. G girişinin sağında yer alan Aziz Bas lı, beşik tonozlu, üç apsisli bir ya mas, Hz. İsa’yla Hz. Meryem ve ı; larını kaplar. Kapalı Yunan haçı p. oldukça iyi korunmuştur. Tevrat öykülerden sahnelerin yer aldığı fi dönemine ait geometrik motifler < tonları, beyaz, sarı ve kahverengin Incil yazarı olan azizlerin, bazı pe başlıklarına ve kemerlere işlenmi XI. yy’a tarihlenmektedir. XI. yy’ı Barbara’ya adanmış olan aynı adi: lü küçük bir yapıdır. Enlemesine se’nin beşik tonoz örtülü ana me bulunduğu ek bölüm yer alır. Ibc sındaki duvarda Hz. Isa, sağ ve so’ vir edilmiştir. Çadır görünümlü bi Kilisesi, serbest haç planlıdır. Be: karşılık merkezdeki mekân kubbı kılmış bulunan yapının iyi durum Mısır’a Kaçış, Lazarus’un Diriltilr ğe Çıkışı sahneleri kronolojik sıı yy’m ilk yarısına tarihlenir. 1957 çıkartılan Saklı Kilise, XI. yy’a tar
X. yy’ın başından XIII. yy’a değin uzanan bir dolan ekler ve değişikliklerle günümüze ulaşmıştır. Es-;ün yeni kilisenin girişini oluşturmaktadır. Beşik to-ıün merkezinde madalyonlar halinde peygamberle-i, onların altında Hz. Isa’nın yaşamından kesider yer ikdörtgen planlı Yeni Kilise de beşik tonoz örtülüdür. Aziz Basileios’un yaşamlarından sahneler ayrıntıcı a tasvir edilmiştir. Diğer kiliselerden farklı olarak vlüjde, Kral Herod’un çocuk kadiamı, Körün Gözle-ısı gibi değişik konuları işleyen freskler vardır. Kapel-ise daha sonra yapılarak eklenmiştir. XI. yy’ın ilk ya-:nen Kızlar Kilisesi kapalı Yunan haçı planında küçük Karanlık Kilise’yle Çarıklı Kilise aynı adlı manastırla-ı. Küçük bir avlunun çevresindeki yapılardan oluşan ise Manastırı, XI. yy’ın ortasından XIII. yy başına de-döneme ait fresklerle bezelidir. Kilise, kapalı Yunan kubbeli bir yapıdır. Manastır mekânları avlunun gü-aya kütlesine iki kat halinde oyulmuştur. Çarıklı Kini da Karanlık Kilise Manastırı’yla benzer yapıdadır, an haçı planındaki kiliseyle birlikte XI. yy’ın ikinci XIII. yy başına değin tarihlenebilen fresklerle bezenime Vadisi’yle Aktepe arasındaki Kılıçlar Vadisi’nde ;çlar Kilisesi, IX. yy sonuyla X. yy başına tarihlenen en erken örneklerden biridir. Kapalı Yunan haçı plase kubbe örtülüdür.
Vadisi
üne bağlı Güzelyurt (Gelveri) ilçesinin batısında, :-jyu Vadisi’nin, Selime ve Ihlara (Yeşilyurt) köyleri kesimini kapsayan Ihlara, doğal ve tarihsel değerler apadokya’mn Göreme’den sonraki ikinci önemli ala-iayon olan Ihlara Vadisi’nde peribacaları fazla değil-Yeşilyurt) köyünden başlayan vadi, Belissırma ve : köylerinden geçerek kuzeybatıda Selime köyünde 5n eskisi IX. yy’a tarihlenen Ihlara Vadisi kiliseleri, nya ve Suriye etkilerinin görüldüğü yapılardır. IX. ^.en Ağaçaltı Kilisesi, haç planlı ve kubbeli bir yapı-karşısmda yer alan Danyal Peygamber tasviri nede-£ Kilisesi diye de anılır. Girişin sağında bir madalyon ioroz figürü, kötü ruhlara karşı uyanık olmayı sim-.u. Ağaçaltı Kilisesi’nin 250 m batısındaki Sümbüllü sya XI. yy’a tarihlenir. iki kadı olması ve yakındaki ıspo işlevini gördüklerinin anlaşılması yapının bir .i-jğunu kanıtlamaktadır. Kilisenin ön yüzü kemerli skedendirilmiştir. Hz. İsa’nın yaşamından kesider ve rrîreleri yanında Selçuklu hükümdarı II. Mesud’un ;r alması ilginçtir. Kubbede tümüyle Hz. İsa’nın göğe fiilmiştir. Sümbüllü Kilise’nin karşısında X. yy’a ait yer alır. Kötü ruhlu kadınların yılanlar tarafından nğı fresk nedeniyle Kadınlar Manastırı adıyla da anı-: tarihlenen Pürenliseki Kilisesi geniş bir giriş mekâ-ıiaki kapelladan oluşur. Aziz Georgios veya Karage-X. veya XI. yy), IX. yy’a tarihlenen Kokar Kilise ve Direkli Kilise diğer yapılardır.
_r. güneydoğusunda, Ihlara Vadisi’nin ise batısında merkezi Güzelyurt, 23 Bizans kilisesinin bulundu-:r Vadisi’yle bilinmektedir, ilçe merkezindeki Bizans .- Sıvışlı, Çömlekçi ve Ahmadı kiliseleriyle Kilise Camdadır. 4 km uzunluğundaki vadide bulunan kilise-i vaya oyulmuştur. Çeşidi dönemlere ilişkin plan tipik mümkündür. Kiliseler tek nefli, iki nefli, serbest sya kapalı Yunan haçı planlı olabilmektedir.
1
a’aın ününe yakışır tarihî alanlardan bir diğeri de Ür-: ishir’in doğusundaki ilçe ve çevresinde yalnızca Hı-~_rine ilişkin değil, Türk varlığına ait izlere de rastla-::_s£zi doğal güzelliklerine karşın, tarihî eserler yönün-
■ îğildir. Yapılar ilçe çevresinde yoğunlaşmıştır. Merdi->_îa. yüksek bir kaya küdesine oyulmuş hisar ve çev-;r.eşim Ortahisar adıyla bilinir. Tavşanlı ve Cambazlı : 5 alkan Deresi mevkiindeki VI. yy’a tarihlenen dörtlü : r— Hıristiyan kültürü hakkında önemli ipuçları vere-r_ardır. Ürgüp’ten Soğanlı Vadisi’ne giden yol üstünde-: -jude Erken Hıristiyanlık dönemine tarihlenen Baş–jszm’yla VII. veya VIII. yy’a ait Ayastefanos Kilisesi _t. £adır. Hallaç Deresi kıyısındaki Hallaç Manastırı , çevresindeki mekânlardan oluşmuştur. Biri bazilika
planında iki kilisesi vardır. Ürgüp’e 34 km uzaklıktaki Soğanlı Va-disi’ndeki kiliseler IX. ve XIII. yy’lar arasındaki dönemde yapılmış renkli ve çok çeşidi konuları içeren freskleriyle dikkati çeker. Ür-güp-Kayseri arasındaki Yeşilöz’deki Aziz Teodoros adına yapılmış olan Tahar Kilisesi Kapadokya’daki tek örnektir. Ayakta kalabilen bölümünden anlaşıldığı kadanyla pedantiflere oturan bir kubbesi ve kubbenin altında bir galeri vardı. Kilise XI. ve XIII. yy’Iara tarihlenen fresklerle bezelidir. Bölgedeki en geç tarihli kilise, Mustafapaşa’daki (Sineson) kaya kilisesi olup XIX. yy’da yapılmıştır. Bölgedeki en önemli Türk yapısı, XTV. yy’a tarihlenen Karamanoğullarına ait Taşkmpaşa Külliyesi’dir.
Avanos
Avanos merkezine 4 km uzaklıktaki Çavuşin köyü, Hıristiyanlık döneminde önemli bir yerleşimdi. Büyük Güvercinlik adıyla bilinen Çavuşin Kilisesi, imparator Nikoforos Fokas adına yapılmıştır. Tonozlu giriş bölümünden üç apsisli ana mekâna girilir. Yeşil, kırmızı, kahverengi ve beyazın ağırlıkla kullanıldığı freskler XI. yy’a tarihlenir. Kilisenin dış yüzünde Başmelek Mi-kail ile Cebrail’in resimleri görülür. Ana mekândaki apsislerden ortadakinde Hz. Isa, iki yanda Aziz Thomas ve Bartolemeos’un tasvirleri yer alır. Aziz ve azize madalyonlarıyla çevrelenmiş olarak Hz. İsa’nın göğe yükselmesi resimlenmiştir. Paşabağı veya Keşişler Vadisi, kayalara oyulmuş sayısız keşiş hücresiyle tanınır. VIII. – IX. yy’da kurulmuş olan yerleşim merkezi Zelve Vadisi içindedir. Buradaki 15 kadar kilisenin hiçbirinde figürlü fresk yoktur. İki bölümlü Üzümlü Kilise bunların en büyüğüdür. Geometrik motifler, madalyon biçimindeki haçlar, balık resimleri, asma dalları, palmiye yaprakları Üzümlü Kilise’yi süsler. Çavuşin köyüne 1 km uzaklıktaki Güllüdere ve Kızılçukur vadilerinde de IX. yy’a ait kabartma ve fresklerle süslü kiliseler vardır. Avanos-Ürgüp yolu üzerindeki Peribacaları Vadisi, Dervent veya Pembe Vadi adlarıyla bilinen alan, doğanın sanatını gösterdiği eşsiz yerlerden biridir.
Gülşehir
Nevşehir’in kuzeyindeki Gülşehir ilçesine 3 km uzaklıktaki Açıksaray, iki veya üç katlı yapılanyla şaşırtıcı bir görüntüye sahiptir. Manastır, yemekhane, kilise, kapella ve keşiş hücreleri iki ve üç kat halinde oyulmuştur. Buradaki Aziz toannes Kilisesi’nin ön yüzü yalancı kemerler, kör arkadlarla ve fresklerle süslenmiştir.
Yeşilhisar
Kayseri’nin Yeşilhisar ilçesi yakınlarındaki Soğanlıdere, IX. yy’a ait haç planlı kiliseleriyle Bizans mimarlık ve sanatının özgün örneklerini banndırır. Kiremit kırmızısı, siyah, koyu mavi, yeşil renklerin kullanıldığı fresklerde dinsel sahneler yanında geometrik motifler, haçlar ve hayvanlar resimlenmiştir.
Bu merkezler dışında Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kayseri şehirlerinde az sayıda Hıristiyanlık yapısına rasdanır. Aksaray’ın güneybatısında Akhisar köyü yakınlarındaki Çanlı Kilise Bizans başkent etkilerini taşır. Gerek yapım tekniği, gerekse süslemeleriyle Kapadokya sanatından farklıdır. □
YERALTI YAPILARI
Aziz Basileios öncülüğünde halk ve din görevlileri bir araya gelerek barınacakları, yaşamla-nnı sürdürecekleri mekânları da kayalara oydular. İşkence ve kıyıma kadar varan baskılardan korunabilmek için en uygun yaşam alanı yeraltıydı. Bu düşünceyle, yeraltında çok katlı yapılar inşa ettiler. Dar bir koridorla girilen yeraltı yapıları değişik işlevli salon ve odalardan oluşmaktadır. Hava bacaları ve sarnıçlarla hava ve su gereksinimi karşılanmaktadır. Dışarıyla bağlantısı olan koridorlar güvenlik amacıyla değirmen taşı biçiminde kapılarla kapatılmaktadır. Hepsi de Nevşehir ili sınırlan içinde olan yeraltı yapılarından Kaymaklı ve De-rinkuyu, en iyi araştırılmış olanlardır. Merkez ilçeye bağlı Kaymaklı bucağındaki aynı adlı yeraltı yapısı 7 katlıdır. De-rinkuyu ilçesindeki aynı adla bilinen yapı da 7 katlıdır. En alt katta bir de kilise vardır. Avanos ilçesi Özkonak bucağındaki yapıyla Gülşehir ilçesi Göz-tezin (Ovaören) köyünün güneyindeki yapı daha küçük çaptadır.
AYRICA BAKINIZ
—*• e.aksi I Anadolu
—*■ IB.AKSU Bizans İmparatorluğu
—*• IB.AHSU fresk
—*■ IB.AHSLI Ortodoksluk
—► l&ANSLI turizm
—*■ BMSD Türkiye
