YERÎN VE YERKABUĞUNUN YAPISI
YERÎN VE YERKABUĞUNUN YAPISI
Dünyanın iç yapısı: Volkanlar, çıkardıkları kızgın ve akıcı lavlarla jize yerin iç yapısı hakkında bazı bilgiler verirler; fakat bu bilgi yeterli leğildir. Çünkü, lavların geldiği yerlerin derinliği 40-70 kilometreyi aş-naz. Oysa dünyanın yarıçapı 6370 kilometre kadardır. Dünyanın bu derin
kısımlarının nasıl olduğu konusunda bizi deprem dalgalan aydınlatır: Yerkabuğunun derinliklerinde, deprem odağında meydana gelen titreşimler dalgalar halinde muhtelif yönlerde yayılırlar; derin kısımlardan da geçerek tekrar yeryüzüne çıkarlar. Bunların yayılma hızı, geçtikleri yerlerin yapısına ve yoğunluğuna bağlıdır.
işte bu ilişkilere dayanılarak dünyamızın iç yapısı hakkında edinilen bilgiler Şekil: IV71′ de gösterilmiştir. Buna göre dünya, iç içe kürelerden meydana gelmiştir. Bunlara gsosfer denir. Gsosferlerin kalınlıkları, yoğunlukları ve bileşimleri birbirinden çok farklıdır. Yoğunlukları dışardan dünyanın merkezine doğru artar. Fakat bu artış yavaş yavaş olmaz; bir geoşferden ötekine geçerken birdenbire, sıçrama şeklindedir.
Şekil: IV/1 i incelersek, dünyamızın başlıca üç geoşferden meydana pekliğin: görürüz:
1 — Yerkabuğu: Buna litosfer (taşküre) de denir. Geosferlerin en hafifi, eri incesidir. Yoğunluğu 3 kadardır; kalınlığı ise ortalama 33 kilometredir.
2 — Manto: Daha kalın ve daha yoğundur. Kabuğun altında birdenbire başlar Ve 2900 kilometre derinliğe kadar iner. Daha ağır maddelerden yapılmıştır. O mm için yoğunluğu 5-6 kadardır; fakat yavaş yavaş etkiyen sürekli kuvvetler altında . plâstik bir madde gibi davranır.
S — Çekirdek: Dünyanın en derin kısımlarını meydana getirir. Mantonun altında gene birdenbire başlar ve dünyanın merkezine kadar uzanır. Üst kısmı sivj halindedir. Yoğunluğu 10 kadar olan bu üst kısma dış çekirdek denir. Onun da altında yoğunluğu 15’e kadar yaklaşan katı, çelik gibi sert iç çekirdek bulunur.
Dünyamızın bu derin geosferlerinde sıcaklık çok yüksektir. Meselâ, 100 kilometre derinlikte ısı 1100 dereceyi geçer. Dünyanın merkezinde ise 2500 derece kadardır.
Yerkabuğunun yapısı: Yerkabuğu, geosferlerin en incesidir. Dünya yarıçapının 6370 kilometre olduğunu biliyoruz. Demek ki, ortalama 33 kilometre kalınlıkta olan yerkabuğu dünya üzerinde ancak incecik bir zar gibidir. Aslında kabuğun kalınlığı ve bileşimi her yerde aynı değildir: Kıtaların altında daha kalın, okyanusların altında çok daha incedir. Bundan başka, üst kısmı daha hafiftir. Bu üst kısma Sial denir. Çünkü bileşiminde silis (Si) ve alüminyum (Al) dan yapılmış kayalar başlıca yeri tutar. Kabuğun daha derin kısımlarında yoğunluk biraz daha fazladır. Çünkü Sima adı verilen bu alt kısım, daha çok silis ve mağnezyumîu (Mg) kaya türlerinden meydana gelmiştir.
Şekil: Ul/2′ yi incelerseniz, yeryüzünün her tarafında kabuğun avnı özellikte olmadığını hemen görürsünüz: Kabuğun üst kısmı yani Sial sü-
YERÎN VE YERKABUĞUNUN YAPISI
ekli değildir; yer yer parçalanmıştır. Bu parçalar kıtaları meydana ge-ırir. Okyanusların tabanlarında Sial çok incelir; hatta kopar. Sial’in kopuğu bu gibi yerlerde, kabuğun daha yoğun olan alt kısmı yani Sima mey? lana çıkar. Sima, kıtaların altında da uzanır, yani sürekli bir tabaka haindedir. Kıtaları meydana getiren yerkabuğu parçalan, alttaki daha yo-?un Manto üzerinde, sanki bir aysberg gibi yüzerler.
Yerkabuğunun malzemesi: Kayalar: Dünyamızın kabuğu kayalardan yapılmıştır. Kayalar ise, minerallerin bir araya gelmesiyle oluşmuştur. Kayalar, meydana geliş şekillerine göre üç takıma ayrılırlar: Katılalım kayalan; tortul kayalar ve başkalaşmış kayalar. .
Tablo IV J1 – Başlıca Katılasım Kayalan
Adı Bileşimi Görünüm ve. rengi Kattlaştm yeri
Granit Açık renkli mineraller çokluk İri kristalli, genellikle açık gri Kabuğun derinlerinde
Andezit Koyu ve açık renkli mineraller Kristallerin çoğu gözle görülür. Renk değişik: Genellikle koyu gri veya yeşilimsi Yeryüzüne yakın kısımlarda veya yeryüzür.A#
Bazalt Koyu renkli mineraller hâkim Kristallerin yarıdan çoğu gözle seçilemez. Renk çok koyu, hatta siyah Yeryüzünde; lâv akıntıları ve lâv örtüleri halinde
1 — Katılaşım kayalan: Dünyamızın derin kısımlarındaki kızgını maddeler zaman zaman sıvı haline geçer; yerkabuğu içine sokulur veya
yeryüzüne kadar yükselerek orada soğur, taşlaşır. Bu yolla oluşm\^ iara katılasım kayalan denir. Bunların özellikleri kimyasal bileşir*^ taş-ve katılaştıkları yere göre değişir, örneğin, kabuğun içinde yavaş 6rine soğuyanların kristalleri iri olur. Oysa, yüzeyde hızla katılaşanlaı .^vaş cecik kristalli, yahut da cam ve sünger görünüşündedir. Aynca, in-
bileşimlerine göre de bazdan açık renkli, bazılan koyu renklidir, v^sal ye’de en çok görülen katılasım kayalanndan üçünün adı ve Öze^rici-Tablo IV/I ‘de açıklanmıştır. itleri
2 — Tortul kayalar: Bunlar çukur yerlerde, göllerde, denı tneydana gelen tortulaşma ve çökelmeler ile oluşurlar. Onun için de ^rde likle tabakalar halinde bulunurlar. Tortulaşma çeşitli yollardan oh^ettel-na göre de tortul kayalar başlıca üç alt takıma ayrılırlar: * Bu-
a) Kimyasal tortular: Kimyasal yollarla çökelmiş tortul kayalardır.
C02 li suların iğinde erimiş bulunan kireç, bu gazın uçması ile çökeiir. Bu yolj **eğin, dana gelen kayalara trav erten denir. Bunlar kireçli kaynakların çevresin^ mey. lirler, (Deniz’li yakınında Pamukkale’de, Bursa ve Antalya’da olduğu gıb^ Çöke-tuzlu. göllerde ve körfezlerde meydana gelen buharlaşma sonucunda da tv ■ ç0k diplerinde kayatuzu ve jips tortu laşır. örneğin, sulan yazın hemen tamamen Uların ılaşan Tuzgölü’nün tabanında bu yolla tuz tabakaları çökelmektedir. ^har-
fti Organik tortular: Canlıların, öldükten sonra dibe çökelen kalınK birikmesi ve sertleşmesi ile oluşurlar. Kalkerlerin çoğu, bu urada mercan kalk^. ^fınm tebeşir bu şekilde tneydana gelmiş tortul kayalardır. ve
e) Mekanik tortular: Akarsuların, rüzgârın, buzulların öteki kayalar^ pardıkları parçacıkların çökelip birikmesi ile oluşurlar. Onun için bunlara ko-(veya detritik) tortullar denir. Parçacıkların boyutlarına göre bazı alt ta^^anik ayrılırlar: Kil boyutundaki çok küçük parçacıkların çökelmesi kiltaşLan; kılara yutundaki maddelerin çökelmesi ile Immtaşlan; çakılların çökelmesi ile de kon^ bo-adı verilen tortul kayalar meydana gelir. 0?»era
Tortul kayaları başlıca türleri Tablo IV/2 de gösterilmiştir.
Tablo IV/2 – Tortul Kaya Türleri
Kimyasal
Kayatuzu, jips, potas tuzları, traverten, damla taşı
Organik
Mercan kalkeri, kavkı kalkeri, tebeşir, radiola-rit, diatomit
Mekanik (.veya Detriu, O)
Konglomera, kumtaşlarî^\^_ ;aşı, kiltaşı, buzultaşı **>il-
3 — Başkalaşmış kayalar: Eskiden mevcut kayaların başka), sı Ue oluşurlar. Bu başkalaşma basınç ve sıcaklığın etkisi ile olur. v-^Jia-
tya-
laı bazan yerkabuğunun derin kuronlarında yüksek banmalar altlrtd* Urlar; bazan da hem basıncın, hem yüksek mcuklıklann etkinindi ki
Bunun sonucunda yapraklı bir hal alırlar. Bu öctelllktokl kayalara „ nir. Başkalaşma bazan daha da ileri gider. Kayaların iğinde ytltl neraller oluşur; bütün elemanları kristalleşir. İşte bütün bu döni başkalaşma, bu özelliği gösteren kayalara da başkalaşmış kayalar Bunların başlıca türleri Tablo IV;■}’ de gösterilmiştir.
Tablo tV’.l Başkatnrun) Kaya Türleri
Bileşimi öz»lHği vs ohtıumu
Adı
CaCCKj Çok değişik
Çok değişik, meselâ mi-kalı
Granit’in aynı
Kalkerlerin billurla«mıj ışk Kayaların basınç altında raklaşması ‘ *
Yapraklanma ve billurhk*»*
Yaprakla çim? granite harami
Mermer
§ıst
Kristalli şist Gnays
ödev t« Sonlu
1 — İnsanlar dünyanın iç kısımlarının yapısı hakkmdaki bilgileri nasıl ediyorlar?
2 — Başlıca geosferler hangileridir? Bunların özelliklerini, Şekil: III/l’i inat» leyerek araştırınız.
8 — Kabuğum yapısını gösteren Seki!: 111/2’yi dikkatle ineeleyinia: Kıtalarla okyanuslar arasında bu bakımdan fark var mı? Kıta parçaları Manto »içine neden riaha çok batmıştır?
