YERYÜZÜNÜN BÜYÜK BlRÎMLERÎ:
KITALAR VE OKYANUSLAR
Yeryüzünün büyük birimleri: Dünya üzerinde ilk bakışta birbirin-deı\ ayrılan en büyük birimler, karalar ve denizlerdir. Yeryüzünün toplam alanı 510 müyon kilometre karedir. Bunun 361 milyon kilometre karesini denizler, 148 milyon küometre karesini de karalar kaplar.
5 Yerkabuğunun çukur yerlerini denizler doldurmuştur. Bu deniz çanaklarının ortalama derinliği 3S00 metre kadardır. Buna karşılık, yerkabuğunun daha yüksek yerierini karalar meydana getirir. Karaların ortalama yüksekliği de 800 metreyi geçer. Buna göre, yerkabuğunun bu iki büyük birimi arasında ortalama 4600 metrelik bir seviye farkı vardır. Denizlerin en derin (Guam çukuru: 11034 m) ve karaların en yüksek (Everest: 8882 m) noktalan arasındaki seviye farkı ise 20 kilometreye yaklaşır. Bu, insan ölçülerine göre önemlidir. Fakat dünyanın boyutları yanında yerkabuğunun bu pürüzleri son derecede küçüktür.
Kıtalar ve okyanuslar: Karalar tek bir parça halinde değildir; tersine, birbirinden ayn büyük kütlelere bölünmüşlerdir. Yeryüzünün en büyük kısmım kaplayan denizlerin ortasında çok büyük birer ada gibi duran bu büyük kara kütlelerine kıta denir. Bunlardan Asya, Avrupa (birbirine sıkı şekilde bağlı olan hu iki kıtaya Avrasya denir) ve Afrika bir araya toplanmıştır. Bu üç ktaya birden Eski Dünya denir. Çünkü dünyanın en eskiden beri bilinen yerleri buradadır; en eski uygarlıklar da gene buralarda gerçekleşmiştir. Oysa öteki kıtalar birbirinden uzaktır. Bunlar Kuzey ve Güney Amerika, Antarktika ve Okyanusya’dır. Kuzey ve Güney Amerika’ya Yeni Dünya adı da verilir Çünkü bu iki kıta Eski Dünyalılar tarafından ancak XV. yüzyılda keşfedilmiş ve daha sonra Eski Dünya’dan, özellikle Avrupa’dan giden göçmenlerce yurt edinilmiştir.
Denizler aslında tek bir bu kütlesi halindedir. Fakat bu yekpare su kütlesi, aradaki kıtalarla bazı kısımlara ayrılmıştır. Denizlerin bu geniş
kısımlarına okyanus denir. Bu ayrılma, kuzey yarımkürede daha belir* lidir. Bunun sonucunda denizler yüzeyi Büyük Okyanus (öteki adı ile: Pasifik Okyanusu), Atlas Okyanusu ve Hind Okyanusu olmak üzere üq okyanusa bölünmüştür. Okyanuslarla kıtaların yüzölçümleri Tablo V/lrde ve ayrıca Şekil: V/l ’de gösterilmiştir.
YERYÜZÜNÜN BÜYÜK BlRÎMLERÎKITALAR VE OKYANUSLAR
Sözü geçen tablo ile şekil, denizlerin karalardan ne kadar daha geniş yer tuttuklarım açıkça gösteriyor. Dikkat ederseniz, yalmz Büyük Okyanus bile bütün karalardan daha çok yer kaplar.
Kara ve deniz dağılışı: Karalar ve denizler yeryüzüne eşit bir şekilde dağılmamıştır. Dünyanın muhtelif kısımlarında kapladıkları alan değişiktir. Bu bakımdan, her şeyden önce, kuzey ve güney yarımküreler arasında büyük fark vardır {Şekil: V/2). Karaların büyük kısmı (Avrupa, Asya, Kuzey Amerika, Afrika’nın yarıdan çoğu) kuzey yarımküre» dedir. Bu yüzden bu yarımkürede karaların oranı yüzde 39’a kadar yükselir. Hatta, kuzey yarımkürede 30- 60 paralelleri arasında kalan orta kuşakta karaların oranı yüzde 50’yi bulur (Şekil: V/3). Ayrıca, kuzey yarımkürede karaların Atlas Okyanusu’nun iki yanında toplanmış oldukları dikkati çeker. Bu kısımda Atlas Okyanusunun genişliği ortalama 4000 km. kadardır.
Yeryüzünde Güney y.kür« Kuzey y.küre
kara ve deniz oranları
Güney yarımkürede durum tam tersinedir: Burada denizler yeryü-lün yüzde 81’ini kaplar. Karalar birbirinden geniş okyanuslarla ayrü-
5 parçalar halindedir. Hele 30-60° güney enlemleri arasında, yani gü-’ orta kuşakta kıtaların ancak sivrilen güney uçlan yer alır; bu kuşak-denizlerin oram yüzde 94’ü geçer. Çok daha güneyde, Antarktika’nın alması dolayısiyle kara oranı tekrar artar; fakat buraları insanların [eşmesine elverişli değildir; buzlarla kaplıdır
Kara ve deniz dağılışının etkileri: Yeryüzünün çeşitli bölgelerin-., cara ve deniz dağılışındaki bu farklar doğal ortamı ve bu yolla da; iıı-topluluklarının hayatını geniş ölçüde etkilemiştir. ; ,
Karaların daha geniş yer tuttuğu kuzey yarımküre, güney vı ım-;den genel olarak 2 derece daha sıcaktır. Aradaki bu ısını ıi f rkı kuşakta yazın daha da belirlidir, örneğin kuzey yarımkürede “50 pâ-iinde en yüksek aylık sıcaklık, güney yarımkürede aynı paraleldeki üksek aylık sıcaklıktan 10 derece kadar daha fazladır. Demek ki ku-yarımküre insan hayatına ve onun çeşitli etkinliklerine daha elveriş-. Bu durum, Atlas Okyanusunun doğu yakasındaki orta kuşak ülke-ıde çok belirlidir. Çünkü burada okyanus, karaların içine sokulmuş-ayrıca bu kıyılarda Gulfstream (Golfstrim) sıcak su akıntısı iklim inde çok olumlu bir rol oynar. •
Demek ki kuzey yarımküre karaları, özellikle Eski Dünya, insanların cültür gelişmelerini kolaylaştıran doğal şartlara sahiptir. Gerçekten k büyük kültür aşamaları ön Asya ve Akdeniz kıyılarında gerçekleş, ir. Ayrıca, kuzey orta kuşaktaki Eski Dünya karalarının birbirine nlığı .bunların nispeten dar denizlerle ayrılmış bulunmaları, toplum-
lann birbiriyle temasını, kültürlerin gelişmesini ve yayılmasını kolaylaştırmıştır. Daha sonraki devrelerde teknolojik ilerlemeler ve büyük endüstri devrimi de gene kuzey orta kuşak karalarında, özellikle Atlas Okyanusu kıyısındaki ülkelerde meydana gelmiştir. Bunun sonucunda bu ülkelerin sahip oldukları kömür, demir, çeşitli madenler gibi yeraltı zenginlikleri büyük önem kazanmış, bu ülkeler zenginleşmiş ve kalabalıklaşmış, yeni ülkelerin keşfine buralardan çıkılmış ve gene buralardan göç eden insanlar bu yeni ülkeleri, Kuzey ve Güney Amerika’yı, Avustralya’yı nüfuslandırmıştır.
Zamanımızın toplumları doğal ortamın etkilerine eski ve ilkel toplumlar derecesinde bağlı değildir. Böyle olmakla beraber bugün de, kara ve deniz dağılışının bu olumlu etkileri ve bunların geçmişten kalma izleri, kuzey orta kuşakta, Atlas Okyanusunun iki yakasındaki ülkelerin durumlarında açıkça kendini gösterir: Dünya nüfusunun önemli bir kısmı bu enlemlerde, Atlas Okyanusunun iki yakasında yaşamaktadır. Dünyanın endüstri, ticaret ve kültürde en ileri ülkeleri buradadır. En önemli deniz ve hava yolları gene burada, Atlas Okyanusunun iki yakasını birleştirmektedir. Gene bu okyanusun iki yakasındaki ülkeler birbirine sosyal, ekonomik, hatta politik bazı bağlarla bağlanmıştır.
Buna karşılık, güney yarımkürenin, okyanusların sonsuzluğunda âdeta kaybolmuş olan kıtaları az ve çok daha geç nüf’uslanmıştır. Ekonomileri, dünya ticaretindeki rolleri çok daha önemsiz; birbiriyle ilişkileri çok zayıftır. Ayrıca, güney yarımküredeki kıtalar demir, kömür, petrol gibi önemli maden kaynakları bakımından da, kuzey karalarından çok daha fakirdir. Dünyanın en önemli petrol, kömür ve demir yatakları kuzey karalarında toplanmıştır.
öder v* Sorular
1 — §eltil V/3’ü inceleyerek muhtelif paralellerde kara ve deniz oranların» araştırınız. Aradaki farkların ne gibi etkileri olmuştur?
2 — Akdeniz kıyılarında ilk uygarlıkların gelişmesini destekleyen tabiî şartlar nelerdir?
3 — Gün ay yarımküre karalarının geç gelişmesinin tabii sebepleri reler olabilir*
