İSVEÇ

Kuzey Avrupa’da ülke. Batıda Nor­veç, kuzeydoğuda Finlandiya, do­ğuda Botni Körfezi, güneydoğuda Baltık Denizi, güneybatıda Katteg- rat iç denizi, Öre (Öre Sund) ve Skagerrak boğazlarıyla çevrilidir. İskandinav Yarımadası’nın 5/8’ini kaplayan İsveç’e Baltık Denizi’nde- ki Oland ve Gotland adaları da bağ­lıdır.

COĞRAFYA Yüzey Biçimleri: Coğrafya özellikle­rine göre ülke üç bölgeye ayrılır. Kuzeyde, kutup dairesinin ötesine uzanan Norrland bölgesi yeralır. Güneye inildikçe alçalan bölgenin batı ve kuzeybatısında, Norveç sı­nırı boyunca iki sıra halinde uza­nan İskandinav Alpleri ve Kjölen dağları bulunur. Ortalama yüksek­

liği 1 000 -1 500 jq orasında deği­şen Alpler’in kuzey bölümünde, yükseklikleri 1 800 m’yi aşan bir di­zi tepe vardır. İsveç’in en yüksek noktası olan Kebnekaise Tepesi (2133 m) ülkenin kuzeybatı ucun­dadır. Bölgenin doğusunda taraça- lar biçiminde yayılan yaylalarda yer yer çukur vadiler görülür. Batı

2565

Güney İsveç kıyılarına dek uzanır. Ülkenin güneyindeki Götaland böl­gesi yüksekliği 300 m dolayında o- lan Smalland yaylası ile Skane o- vasını kapsar. Son derece girintili çıkıntılı olan kıyılar, özellikle Bal- tık Denizi’nde binlerce küçük aday­la çevrilidir. İsveç’teki 90 000’e ya­kın gölün en büyüğü Svealand’daki 1/ener Gölü’dür (yüzölçümü 5 542 km²). En önemli akarsular (Klar, Ume, Angerman, Dal, İndals, Lüle) Botni Körfezi’ne dökülürler.

İklim: Topraklarının yedide biri Ku­zey Kutup Dairesi içinde kalan İs­veç’te, mevsimlere ve yüksekliğe göre değişen bir kara iklimi ege­mendir. İskandinav Alpleri nede­niyle batı rüzgârlarına kapalı olan ülkede yağışlar az, sıcaklık farkla­rı büyüktür. Kuzeyde sürekli bir kar örtüsü vardır. Kışın bütün doğu kı­yıları donar. Baltık Denizi’nden ve Gulf Stream sıcak su akıntısından etkilenen orta ve güney bölgelerde iklim biraz daha yumuşaktır. Ocak ayında kuzey bölgelerinde — 21°C olan sıcaklık Stockholm’da —6,5°C, Göteborg’da —3,9°C’dir. Temmuz ayı sıcaklık ortalamalarıysa kuzey­de 13,2° C, Stockholm’de 18,4°C’ dir. Yağışlar yaz aylarında artmak üzere kuzeyde 370 mm, Stockholm’ de 550 mm, Smaland yaylalarının batı yamaçlarında 800 mm’dir. Ku­zey enlemlerinde yer alan İsveç’te mevsimlerin normal görünümleri de değişiktir. Kış geceleri çok uzun o- lan ülkede yaz gecelerinin ve ara mevsimlerin süresi çok kısadır. Bitki Örtüsü ve Yaban Hayvanlar: Toprakların % 55’i ormanlarla kap­lı olan İsveç’te doğal bitki örtüsü iklime göre değişiklik gösterir. Bal- tık Denizi’nin etkilerinin görüldüğü güney ve güneybatı kıyıları boyun­ca meşe, kayın, gürgen ormanları görülür. Kuzeye göre daha ılıman olan Svealand’da çam, ladin, gür­gen ve kayın ormanları vardır. Cam ve ladin ormanları kesintisiz olarak Norrland’daki geniş alanlarda da sürer. Orman sınırı, sularını dışarı akıtmayan kapalı havzalardaki ba­taklık turbaları ve çayırlarla son bu­lur. Kuzeydeki dağlarda huş ağaç­ları ve çalılıklardan oluşan subark- tik bölge bitkileri başlar. En kuzey­deki İsveç Laponyası’nda cüce ka­yın ağaçları ve fundalardan oluşan bir bitki örtüsü egemendir. Yirmi doğal parkın bulunduğu İsveç’te çok çeşitli türde yabanıl hayvan (geyik, ayı, kurt, sansar, tavşan. Kuzey Avrupa’nın özgün kuşları vb) yaşar.

TARİH

İsveç’in ilk halkı MÖ VII. binde bu­zulların çekilmesini izleyerek ku­zeye doğru ilerleyen avcı ve balık­çı kabilelerdir. MÖ III. binde yerle­şim alanları kurarak tarım yapma­ya başlayan bu kabileler MÖ V. yy’ da ülkenin güneybatısında yaşıyor-

i* -jhL

I. Gustav’ın Jacob Binek tarafından yapı mış portresi

lardı. MS I. yy’da, Roma kaynakla rina göre Svear’lar (Suionlar) ülke nin kuzey kesimlerinde yaşar vî denizcilik yaparken, güneyde bü yük bir olasılıkla Got’ların atalar olan Göfer’ler yerleşti. VI. yy’a dek Svearlar’ın ağır bastığı bir krallıh egemenlik sürdü. Gerçek bir Svçaı

–  Göter birliğine dayanmaktan çol¹ federatif bir yapı gösteren bu kral lığın merkezi, arkeolojik buluntula ra göre, Uppsala’ydı. Zengin biı aristokrasi merkezi Birka olan ti caretten geçiniyordu. VII. yy’dan X yy’a dek böylece oluşan Vareg’ier, korsan şefleri Vikingler’in önderli­ğinde önce Baltık Denizi çevresine yayıldılar. IX. yy’da doğuda Rusya

2566

üzerinden Bizans’a dek akınlar ya­pan Vikingler, batıda da Büyük Bri­tanya ve İrlanda adalarına yöneldi. Bu dönemde Doğu – Batı ticaretini yürüttüler. İsveç’te Hıristiyanlık 830’ lardan başlayarak görülürse de, e- gemen duruma gelmesi, XI. yy’da ilk Hıristiyan krallar Olav Skötko- nung ve özellikle XII. yy’da IX. Eric dönemindedir. XIII. yy’da Folkkun- gar hanedanından Birger Jarl, Fin­landiya’yı da egemenliği altına ala­rak Stokholm’ü merkez yaptı. XIV. yy saltanat savaşımlarıyla geçti. Bu savaşımlar boyunca soylular ve ki­lise toplumsal – siyasal konumlarını güçlendirdi. Bu dönemde kralın da­nışma meclisi niteliğindeki ve soy­lu ailelerce seçilen Riksrad oluştu­ruldu. Albert de Mecklembourg’un tahta çıkmasıyla birlikte (1364), e- sas olarak Gotland adasında kurul­muş olan ve İsveç’in demir ve ba­kır ticaretinin bütününü elinde tu­tan Hansa Birliği’nin önemi kendi­

li    belli etti. Almanlar’ın bu siyasal <e ekonomik yayılması karşısında sveç, Norveç ve Danimarka Kal- nar Birliği’ni oluşturdu (1397). Bir­ik Danimarka kraliçesi Margaretha arafından yönetiliyordu. Ne var ki )animarka’dan gönderilen yöneti­mlerin keyfi davranışları İsveç’te mzursuzluk yarattı. 1439’da, En- telbrekt Engelbrektsson önderli- linde ayaklanan maden bölgeleri talkı XIII. Eric’i tahtan indirdi ve ilk ılusat meclisi (Riksdag) topladı. Bir andan ulusal, öte yandan toplum- ıal bir karakter taşıyan bu ayak- anmalar XV. yy boyunca süregitti e Danimarka askersel güçlerinin nüdahalesiyle bastırıldı. Bu ayak- anmalar boyunca Danimarka kralı I. Cristian. Uppsala başpiskoposu îustaf Trolle’nin «çağrısını öne sü- erek, İsveç’e girdi ve ülkeye ege- nen oldu (1520). Kanlı Stockholm >layları adı verilen bastırma hare­ketiyle ulusalcılar yokedildi. Stock- lolm olaylarında öldürülenlerden jirinin yakını olan Gustav Ericsson /asa’nın başlattığı Madenciler A- /aklanması (1521), Danimarka ege- nenliğini benimsemeyen halk ara­sında kısa zamanda yayıldı. Ayak- anma sonunda İsveç Kalmar Birli- ği’nden ayrıldı ve Gustav Vasa kral seçildi (1523). Vasa, krallığının ilk /ıllarındo, İsveç Kilisesi’nin Roma’ yla olan bağlarını kopardı ve Lut- herciliği benimseyerek kilisenin mallarına el koydu. Bu dönemde soyluların yönetimdeki gücü gide­rek arttı. Ayaklanmalar ve bölgesel özerklik hareketleri şiddetle bastı­rıldı. Sürekli bir ordu kuruldu ve krallığın babadan oğula geçmesi ilkesi benimsendi. Demir ve bakır madenlerinin işletilmesiyle zengin­leşmeye başlayan İsveç, toprakla­rını Estonya’ya dek genişleterek (1595) Rusya’nın en önemli ticaret yollarından biri olan Baltık bölge­sini denetimi altına aldı. XVII. yy başlarında İsveç, Kuzey Avrupa’da üstün bir konuma geldi. Gustav II. Adolf döneminde (1611-1632) Es- tonya’yı da ele geçiren İsveç impa­ratorluğa dönüştü ve doğuda Rus­ya’ya doğru genişlemeye başladı. Katolik karşı reform hareketinin ge­lişmesini önlemek için Danimarka, Rusya ve Polonya’ya karşı başlatı­lan Otuz Yıl Savaşları II. Gustav’ın ölümünden sonra da sürdü. 1648’de imzalanan Vestfalya Antlaşması’ yla İsveç yeni topraklar kazanarak Baltık Denizi’ne bütünüyle egemen oldu. II. Gustav’ın kızı Kristina’nın taht üzerindeki haklarından sonra kral olan Karl X. Gustav dönemin­de (1654-1660) soyluların gücü pe­kişti. Karl X. Gustav Polonya’ya sa­vaş açınca Rusya, Danimarka ve Brandenburg, İsveç’e karşt Polon­ya’nın yanında yer aldı. Barış an­cak Kari XI. Gustav döneminde (1679) sağlanabildi. XI. Kari yöne­timde yeni düzenlemelere giderek soylular, din adamları, burjuvalar ve köylülerin temsilcilerinden olu­şan Meclis ve yüksek dereceli me­murlardan oluşan Senato’nun gü­cünü azalttı. Yasama yetkisini kral­da topladı ve merkezi erki güçlen­dirdi. Krala ait toprakların sınırla­rını genişletti. Yirmi yıllık bir barış döneminin ardından tahta çıkan Kari XII. Gustav, Rusya, Polonya ve Danimarka’nın güç birliğine karşı çıkınca Büyük Kuzey Savaşları pat­lak verdi. Polonya ve Rusya’yı ye­nen İsveç, Danimarka’yı işgal etti.

Sonunda XII. Karl’ın baskısıyla Alst- ranstadt Barışı imzalandı (1707). Ne var ki bu sırada Rusya, Baltık’ın doğusundaki toprakları ele geçirdi.

1. XII.     Karl’ın Rusya seferi Poldava yenilgisiyle sonuçlandı (1709). Bü­yük Kuzey Savaşları, 1721’de imza­lanan Nystad Antlaşmasıyla sona erdiği zaman İsveç, Battık kıyısın­daki topraklarını yitirmişti. Bu ta­rihten sonra İsveç, donanmasının gücüne karşın, giderek Avrupa’nın büyük devletlerinden biri olma özel­liğini de yitirdi. XII. Karl’ın ölümün­den (1718) sonra tahta çıkan kız- kardeşi Ulrike Eleanora, Meclis’in hazırladığı anayasayı kabul etmek zorunda kaldı. Parlamentonun yet­kileri arttı. Meclis kral ve Senato’ dan daha güçlü bir konuma geldi, özgürlük Çağı olarak anılan bu dö­nemde ortaya çıkan siyasal parti­ler İsveç parlamenter sisteminin güçlenmesine katkıda bulundu. An­cak XVIII. yy’ın ikinci yarısında Be­reliler (eşitlikçi ve barışçılar) ile Şapkalılar (soylular ve savaş yan­lıları) arasındaki siyasal çekişme­ler yoğunlaştı. Bereliler’den başba­kan Horn döneminde İsveç hızlı bir ekonomik atılımı gerçekleştirdi. İz­lediği himayeci siyaset sanayiyi teşvik etti; ticaret gelişti (İsveç Do­ğu Hint Kumpanyası kuruldu); ta­rım tohumların serbest dolaşımı sa­yesinde ilerledi. Bu ekonomik atılı­ma koşut olarak İsveç nüfusu da hızla arttı. Ne var ki erke gelen Şapkalılar, Rusya ve Prusya’ya kar­şı başarısız savaşlara girişince (1741 ve 1757) bir darbeyle erke ge­len III. Gustav, monarşiyi yeniden kurdu. Aydınlanma Çağfnın etkile­riyle İsveç’te bu dönemde kültürel yaşam büyük ölçüde canlandı. Soy­luların III. Gustav’ın erkine karşı başlattıkları muhalefet hareketi kralın öldürülmesine dek vardırıldı. Tahta çıkan IV. Gustav Adolf dö­neminde (1792 -1809) Napolyon’a karşı İngiltere’yle bağlaşıklığa gi­ren İsveç. Finlandiya’yı Rusya’ya bı­rakmak zorunda kaldı (1808). Bir yıl sonra IV. Gustav meclis tarafından tahttan indirildi ve kralın amcası XIII. Kari tahta çıktı. Bu dönemde, 1974’e dek varlığını sürdürecek o- lan yeni bir anayasa hazırlandı.
2. XIII.     Karl’ın varis bırakmadan öl­mesi üzerine, Napolyon’un general­lerinden olan Bernadotte, XIV. Kari Johan adıyla tahta çıkarıldı (1810). Kiel Antlaşması’yla (1814) Norveç, Danimarka’dan alınarak İsveç’in e- gemenliğine bırakıldı. Önce ayakla­narak kendi krallarını seçen Nor­veç, 1814’te imzalanan Birlik Ant- laşması’yla İsveç’in özerk bir par­çası oldu. Dış siyasette tarafsızlığı yeğleyen Bernadotte, iç siyasette liberal muhalefetin baskısıyla 1840’ ta Anayasal reformlara gitti. Bu ta­rafsızlık ve liberalleşme siyaseti
3. I.    Oskar (1844-1859) ve XV. Kari (1859-1872) dönemlerinde de sürdü ve 1850’lerden başlayarak ülkenin hızla çağdaşlaşmasına katkıda bu­lundu. Bu evrim özellikle dış tica­retin gelişmesinde kendini çarpıcı bir biçimde ortaya koydu ve ser­best mübadeleye ulaştı. 186S‘da ya­pılan Rikstad reformu köylü parti­sinin gücünü artırdı. Köylü partisi çoğunluk sağladı ve Posse başba­kan oldu. Bu dönemde sanayinin hızla gelişmesi toplumsal değişim­leri beraberinde getirdi. Bir yandan ABD’ye göçlerin olduğu bu dönem­de, öte yandan işçi sendikaları o- luştu. Branting önderliğindeki sos­yal – demokrat parti konumlarını güçlendirdi. 1884 -1904 arasında sosyal demokratlar, liberaller ve muhafazakârların parlamento için­de gruplaşmalarıyla, İsveç’in günü­müze dek süren siyasal çizgileri be­lirginleşti. 1814-1905 arasında Nor­veç’te güçlenen ulusçu hareketin sonucu olarak İsveç – Norveç bir­liği 1905’te parçalandı. 1909’da işçi sendikalarının yenilgisiyle sonuçla­nan “büyük grev” yaşandı. İsveç,
   1. I.  Dünya Savaşı’na katılmayarak ta­rafsız kaldı. Bu dönemde sosyal de­mokratların girişimiyle yaşlılık si­gortası (1913), sekiz saatlik işgünü (1918), kadın – erkek tüm yurttaşla­ra oy hakkı (1918) gibi bir dizi yaso çıkarıldı. 1920’lerde ekonomik ge lişme süreci başladı. Ormanlar, ma denler ve su kaynakları etkin bi çimde işletildi; hayvancılık ve me talurji sanayisi gelişti. 1930’da eko nomik bir sarsıntı geçiren İsveç’i 1932 seçimlerini Sosyal Demokra Parti kazandı. 1940’a dek ekonomi ve toplumsal düzeyde pekçok re formun gerçekleştiği İsveç, bunalı mı atlattı. II. Dünya Savaşı’nda dı tarafsızlığını korudu. Savaşın yı kımlarından uzak kalan İsveç’in sa nayi yapısı güçlendi, yaşam düze) yükseldi, demokratik düzenin İşler liği gelişti. 1950’de V. Gustav’ın c lümünden sonra Gustav VI. Ado tahta çıktı. Aynı yıl başbakan ola Sosyal Demokrat Tage Erlande toplumsal yenileşme hareketlerir başlattı. 1967’de yapılan anayas değişikliğiyle tek meclisli parlc mento sistemi yürürlüğe kondı 1868’de Sosyal Demokrat Part 1940’tan sonra ilk kez salt çoğur luğu kazandı. Erlander’in ayrılmc sından sonra parti başkanlığına v başbakanlığa Olof Palme seçili (1969). Aynı yıl Kuzey Vietnam’ı re:

2568

men tanıyan İsveç, ABD’nin bu top­raklarda yürüttüğü savaşa karşı çıktı. 1970 seçimlerinde Sosyal De­mokratlar parlamentoda çoğunlu­ğu kaybettilerse de komünistlerin desteğiyle hükümeti kurdular. 1973’ te Kari Gustav XVI. tahta çıktı. Mart 1974’te onaylanan ve 1.1.1975’te yü­rürlüğe giren yeni anayasayla kra­lın yetkileri törensel bir işlevle sı­nırlandırıldı. 1976’da Sosyal De­mokrat Parti merkezciler, liberaller ve ılımlılardan oluşan orta sağ bir­lik karşısında seçimleri kaybetti. Başbakan olan Merkez Partisi baş­kanı Thorbiörn Faildin yoğunlaşan ekonomik bunalımı, işsizlik artışını ve enflasyonu önleyemedi. Faildin, koalisyon ortaklarının nükleer ener­ji santralleri yapımını durdurma ta­sarısına karşı çıkmaları üzerine, 1978’de istifa etti. Ola Ullsten baş­kanlığında bir azınlık hükümeti ku­ruldu. 1979 seçimlerinde çoğunluğu muhafazakârlar kazandı ve yeniden Faildin başkanlığında bir koalisyon kuruldu. 1980 Mayısı’nda 1 000 000 ücretli ücret artışı talebiyle greve gitti. 1982’de yeniden başbakanlığa getirilen Olof Palme, 1986’da kim­liği belirsiz kişilerce öldürüldü. Palme’den boşalan SDP başkanlı­ğına ve başbakanlığa İngvar Carl- sson getirildi. İşsizlik ve enflasyon­la girişilen mücadelenin başarıya ulaşmasıyla güçlenen SDP 1988 seçimlerinde büyük bir zafer ka­zanarak iktidarını sürdürdü, yönetim Yapısı: 24 yönetim bölge­sine ayrılan İsveç, parlamenter kral­lıkla yönetilir. Yasama yetkisi tek meclisten oluşan 349 üyeli parla-

2569

netsel kurumudur.

EKONOMİ Tarım ve Hayvancılık: İklim ve top­rağın elverişsizliği nedeniyle tarım tüm toprakların yalnızca % 7’sinde yapılır (2 421 952 hektar). Buna kar­şılık ileri tarım tekniklerinin kulla­nılması sonucu tarımsal üretim ül­ke gereksiniminin % 80’ini karşılar. İsveç’in güney ve orta kesimlerin­deki düzlüklerde yağlı tohumlu bit­kiler, şekerpancarı ve tahıl türleri

yetiştirilir. Kuzeyde yalnızca soğu­ğa dayanıklı arpa, çavdar ve pata­tes ekimi yapılır. Skane’de gelişmiş olan büyük çiftliklerde buğday, ar­pa ve özellikle şekerpancarı tarımı­na yönelindi. Hayvancılık, İsveç ta­rımsal etkinliğinde önemli bir yer tutar. Gulf Stream’ln etkisiyle ısı­nan güney kıyıları hayvancılığa çok elverişlidir. Hayvan varlığının teme­lini oluşturan sığırlardan yılda 3 mil­yon tondan fâzla süt, 42 000 ton te- reyağ, 63 000 ton peynir elde edi­lir. Hayvancılık ürünleri tarımsal ge­lirin % 70’inl karşılar. Balıkçılık yıl­da 200 000 tonu aşan miktarıyla ö- nemli bir ekonomik etkinlik kolunu oluşturur.

Doğal Kaynaklar ve Madencilik: İs­veç’in en önemli doğal kaynakları, ülkenin yarısından fazlasını kapla­yan ormanlar, özellikle kuzey böl­gelerinde bulunan zengin demir fi­lizi yatakları ve enerji üretiminin üçte ikisini karşılayan hidroelektrik­tir. Etkin biçimde işletilen orman­lardan elde edilen kereste (48,4 mil­yon m³ 1981-1982’de) ve ağaç ha­muru İsveç sanayisinde önem ta­şır ve ürünlerin % 50’si dışa satılır. Hemen hemen bütün kentlerde or­man ürünlerini işleyen fabrikalar vardır. Kuzeydeki Kiruna ve Galli- vare yataklarından çıkarılan demir cevheri başta gelen dışsatım ürün- lerindendir. Ayrıca Bergslag’dan kurşun, çinko, tungsten ve molib­den; Skelleftea bölgesinden bakır ve düşük nitelikli olmasına karşın dünyanın en büyük rezervlerinin bu­lunduğu Ranstad’dan uranyum çı­karılır. Buna karşılık kömür çok az bulunur. Petrol ve doğal gaz he­men hiç yoktur. Yıllık çelik üretimi

5  milyon tonu geçen İsveç’in demir

–  çelik merkezleri, kuzeyden çıkarı­lan demir cevherinin işlendiği Lu- lea ve Bergslag’dtr. Bu merkezler­de üstün nitelikli çelik ve elektrik enerjisiyle çalışan yüksek fırınlar­da elde edilebilen madensel alaşım­lar üretilir. İsveç’te demirsiz maden­lerin işlenmesinde elektrometalurji tekniklerinin kullanımı yaygındır. Sanayi: Enerji kaynakları yetersiz olan İsveç, XIX. yy’dan buyana, dış­alımla sağlanan yakıtın maliyetini de karşılayan üstün nitelikli sana­yi üretimine yöneldi. Makine sana­yileri çok çeşitlidir. Dünyanın en

büyük gemi yapım kuruluşlarından biri Göteborg’dadır. Bugün dünya­daki gemilerin 1/5’i İsveç’te yapılır. Göteborg’daki Volvo, Linköping’de- ki Saab ve Södertölie’dekl Scania – Vabis fabrikalarında dışsatıma yö­nelik motorlu araçlar (otomobil, u- çak vb) üretilir. Ayrıca yapı, maki­ne. besin, kâğıt, kereste, hafif me­tal ve elektrikli araç sanayileri Stockholm, Göteborg. Nörrkoping, Karlstad, Karlskoga, Trollhatten ve Malmö gibi kentlerde gelişmiştir. Kimya sanayisinin iki büyük mer­kezi olan Malmö ve Boras’da kau­çuk ve otomobil lastiği fabrikaları vardır. Göteborg, Boras ve Nörrko- ping’de dokumacılık, Stockholm’de hazır giyim eşyası yapımı önemlidir.

2S7İ