Yağışla Gelen Ölüm

Buğun dünyamızdaki en önemli sorulardan biri, kuşkusuz çevre kirlenmesi sonucunda doğal dengenin bozulmaya haşlamasıdır. Doğal dengede görülen bu değişim hava, top­rak ve su düzeninin bozulmasını yaratırken, aynı zamanda canlıların yaşam olanaklarını da sınırlamaktadır. Çünkü Yer küremizin üç milyon yıldan beri geçirdiği evrim süreci içinde canlı ve cansız varlıklar yan yana, iç içe yaşayarak karşılıklı bs|laria bir doğal denge oluşturmuşlardır. “ Ekolojik Sistem” ya da “Ekosistem” olarak tanımlanan bu dengesel işleyiş, ortaya çıkabilecek bozulmayı, doğanın kendi kuralları içinde ancak belirli ölçülerde onarabilmektedir. Nitekim, bu bo­zulmalar belli boyut ve niteliklere ulaştığı zaman, doğanın kendini yenileme gücü yetersiz kalmakta ve doğada mevcut canlılar için zararlı yeri ortamların oluşmasına yol açmakta­dır. Yüzyılımızda insan doğal dengeyi zorlamakta ve giderek kendi eliyle, kendi yaşam ortamını hızla yoketmeye yönelmektedir.

ÇEVRE SORUNLARI

Çevre sorunları, doğal dengenin insan yaşamını olum­suz yönde etkileyecek biçimde değişmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Çevre sorunlarının kökeninde, insanlığın üretim – tüketim çabaları ve dolayısıyla süregelen toplumsal ve eko­nomik nedenler yatmaktadır. Özellikle çağımız insanı, bu sü­reci büyük ölçüde hızlandırmıştır. Bugün dünya nüfusu, gi­derek büyük kentlerde yoğunlaşmakta, endüstriyel gelişim büyük boyutlara ulaşmakta ve bu durum, doğal kaynakları giderek artan bir biçimde zorlamaktadır. Kentleşme ve en­düstrileşmeyle birlikte doğaldır ki, kentlerin havası, suyu ve toprağı da kirlenmekte ve insan yaşamı |için uygun olmayan bir nitelik kazanmaktadır. Böylelikle insan, kendisini yaşama ortamına ters düşen yapay bir çevreye sürüklemektedir.

İNSAN VE ORMAN

Ekolojik sistemler içerisinde ormanlar, çeşitli işlevleri ya­nında, insanların beden ve ruh sağlığı üzerinde olumlu etki­ler yapmaları nedeniyle büyük bir öneme sahiptir. Endüstri- günümüz toplumlannda kimyasal ve radyoaktif çevre

*İ. 0. Orman Fakültesi

kirleticilerinin canlı organizmalar üzerindeki olumsuz etkile­ri, gerek birtakım kirleticileri filtre ve absorbe eden, gerek­se sağlıklı bir yaşam için zorunlu olan oksijeni üreterek at­mosfere veren ormanlar sayesinde önemli oranda azaltılabil- mektedir. Günümüzde önemli sorunlar arasında yeralan, iç­me ve kullanma sularının kirliliğini önleme bakımından ve sağladıkları rekreasyon olanakları açısından da ormanların in­san sağlığı üzerinde olumlu etkileri tartışılmaz bir gerçektir.

Eğer orman ekosistemleri çevre kirlenmeleri sonucu aşın baskı altına girerek önemli bozulmalara uğrarsa, hiç kuşku yok ki, insan yaşamında da olumsuz yönde gelişmeler ortaya çıkacaktır.

BİR ÖRNEK:

ORTA AVRUPA ORMANLARI

Orta Avrupa’da, özellikle Batı Almanya’da 1950’den son­raki yıllarda teknolojik gelişimin sonucu olarak ısıtma, ula­şım ve endüstriyel amaçlı artıkların ortama yayılmasıyla, or­manların (orman ekosistemlerinin) olumsuz yönde etkilen­diği gözlenmektedir. Özellikle son 3 yılda, zarar gören or­man alanları hızla genişlemiştir. Örneğin 1982 Yılında Batı Almanya’daki orman alanlarının %8’i çevre kirliliğinden et­kilenmiş iken, bu rakam 1984 yılında %50’ye yükselmiştir. Bu gelişme, toplumun her kesiminde “ormanların yokola- cağr korkusunu yaratmaktadır. Toplumun tümünün bu kor­kuya kapılması, doğaya duyduğu çok yönlü gereksinmeler­den ve bu kötü gelişme sonunda kendi yaşamının da olum­suz yönde etkileneceğinin bilincinde olmasından kaynaklanmaktadır.

Bu ülkelerde’ormanlar üzerinde görülen olumsuz geliş­melere neden olarak, başta “asit yağışlar⁹’ gösterilmekte­dir. Asit yağışlar, kirleticilerden yayılan gaz ve sıvı artıkların atmosferde yağış suyuyla reaksiyona girmesi sonucu asit özellik kazanarak, Yer kabuğuna düşmesi olayıdır. Anlaşılacağı öze­re asit yağışların kaynağı, temelde çeşitli kirleticilerden yayı* lan yoğun gaz artıklardır.

Havanın kirli olmadığı ortamlarda yağış suyunun pH’sı (asiditesi) 5,5-5,8 (nötral noktanın altında) arasında değişen değerler göstermektedir. Yağış suyunun bir miktar asitleş- mesi, havanın bileşiminde karbondioksitin bulunmasından kaynaklanmaktadır. Karbondioksit, yağış suyuyla reaksiyona girerek karbonik asit oluşmaktadır. Oysa Orta Avrupa ülke­lerinde yapılan ölçme sonuçlarına göre, ortalama pH değer­leri 4,0 civarındadır. Yağış suyunun 6u derece asitleşmesi, özellikle son yüzyılın ortasından itibaren hızla artan sanayi­leşmenin sonucudur. Sanayideki üretim ünitelerinin kullan­dıkları fosil yakıtların yanma ürünleri ve bu ünitelerin çeşitli işlem kademelerinde ortama yayılan gaz ve sıvı komponent- ler, havanın kirlenmesinde ve yağışların asitleşmesinde bas­kın rol oynamaktadırlar. Bunlardan asit yağışlar için kayda değer olanları kükürtdioksit (S0₂), azot oksitleri (NOJ, klor asidi (HCI) ve hidrojen florür (HF)’dür. Bunlardan S0₂ ve NO_x gazlan yağış suyu, sis, bulut ile reaksiyona girerek aside dönüşür; S0₂’den sülfürik asit (H₂S0₄), azot oksitle­rinden ise nitrik asit (HN0₃) oluşur. Öte yandan, çeşitli flziksel-kimyasal olaylar sonucunda oluşan sülfürik asit aero- solü, havada amonyakla reaksiyona girerek, amonyum sülfat ([NH₄]₂S0₄) ya da amonyum hidrojen sülfat (NH₄HS0₄)’a dönüşebilir. Bu bileşikler ise yağmur suyunda çözünerek, ya- ğış’ın asidleşmesini arttırıcı rol oynarlar, ayrıca gazlar bitki ve toprak üzerinde tutularak daha sonra gelen yağışlarla asi­de dönüşürler. Bu nedenle orman ekosistemine ulaşan pro­ton (H⁺ katyonu) ve diğer madde miktarları, açık alana gö­re daha fazla olmaktadır.

Kükürtdioksit havada 2-5 gün ve sülfat ise 5-8 gün asılı kalabilmektedir, sülfat 1000 km’den daha fazla bir uzaklığa taşınabilmektedir. Bu nedenle üretim kaynaklarından çok uzaklarda da daha düşük düzeyde olmakla birlikte asit yağış­lar oluşabilmektedir.

Halen, asit yağışların orman ekosistemleri üzerindeki bas­kılarına ve ortaya çıkardığı bozulmalara ilişkin kesin sonuçlar elde edilmiş değildir. Asit yağışların orman ekosistemlerine yaptığı zararların ortaya çıkif nedenleri, sistemin hangi nok­tadan itibaren bozulmaya başladığı ve nasıl bir değişim çizgi­si izlediği tartışılmakta ve bozulmanın dayandığı çok yönlü faktörlerin bilimsel açıklamalarının yapılabilmesi için yoğun bir çaba gösterilmektedir. Bugüne değin elde edilen bilgiler çerçevesinde bilim adamları tarafından çeşitli kuramlar oluş­turulmuş, ancak bunları kanıtlayacak veriler henüz elde edi­lememiştir. Bu nedenle, son yıllarda soruna çözüm arayan araştırmalar yoğunlaştırılmıştır. Yalnız bu yöndeki araştır­malar, orman ekosistemlerinin karmaşıklığı ve ortamdaki zarar verici maddelerin çok sayıda olması nedeniyle, jızun vadeli çabaların harcanmasını zorunlu kılar niteliktedir. Ormanları içinde bulunduktan tehlikeden kurtarabilmek için, öncelikle alınması gereken önlem olarak zararlı atık maddelerin orta­ma yayılmadan kaynaklannda zararsız hale getirilmesi görü­şü önemli ölçüde yaygınlık kazanmaktadır. Ancak bu yönde yapılacak çalışmalann ulusal boyutlarda değil, uluslararası bo­yutlarda da ele alınması zorunludur. Burada güç olan husus, karar verici kişilerin politik, sosyal ve ekonomik etkenlere kadar, çok yönlü ve birbiriyle etkileşim içinde bulunan fak­törleri gözönüne almaları gerektiğidir. Bu ise oldukça güç ve dolayısıyla soruna kısa vadede çözüm getirici olmaktan uzaktır. Görüleceği üzere, durum gerçekten endişe verici­dir. Zira insanlık, sahip olduğu mevcut orman örtüsünü top­luca yitirmek ve dolayısıyla kendi yaşam ortamını bozmak tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bu, çağımızın insanı için ilginç bir çelişkidir.

Ülkemizde ise az gelişmişlikten kaynaklanan doğal kay­nak tahribi bulunmasına karşın, çevre kirliliğinden kaynakla­nan zararlar, Orta Avrupa ülkielerinde olduğu kadar alarm çantan çaldıracak boyutlarda değildir. Bu nedenle hızla sa­nayileşmeye yönelen Türkiye’de, Orta Avrupa’daki gelişme­ler izlenerek, yapılacak her çalışmada doğal ekolojik denge­nin korunması ana prensibi içinde hareket edilmelidir. Do­ğal dengeyi bir daha onanlamayacak derecede bozacak sana­yi yatınmlannın sağlayacağı kazanca karşılık, doğuracağı tah­ribat mutlaka, hesaba katılmalıdır.