TIP EVRİMİ VE BİLİMSEL DÜŞÜNCE

TIP EVRİMİ VE BİLİMSEL DÜŞÜNCE

Dr. Yaman ÖRS

Oiçek aşısının Osmanlılar döneminde Anado- Olu’dan Avrupa’ya geçtiği belki sık olarak ileri sürülmüş, bunun kanıtı olarak da 18. Yüzyılın başlarında buradaki bir elçi eşinin gözlemlerini ülkesi olan Ingiltere’ye ulaştırdığı mektupları gösterilmiştir. Yüzyılın sonlarında bugün kullanı­lan aşı yöntemini geliştiren Edward Jenner, ileri sürüldüğüne göre gerçekte bu gözlemlerden ve yazılanlardan yararlanmıştır.

Ancak Anadolu’da Türklerin uyguladığı çiçek aşısıyla Jenner’in köylülerin uygulamaları üzerin­deki gözlemlerinden yararlanarak geliştirdiği aşı arasında temel ayrılıklar vardır. Birincisi, insan­lardaki çiçek hastalığının İrininden doğrudan elde edildiği için bir “çiçekleme” (variolation; variola “Lat.”: çiçek hastalığı) yöntemidir. İkincisi ise ineklerde görülen çiçek hastalığının İrininden geliştirilir, onun için bir “inek çiçekle- mesidir” (vacc/nat/on’dur; vacca “Lat.”: inek). İnsan çiçeğinden yapılan aşıyla aşılanan kişilerde gerçek bir çiçek hastalığının görülme olasılığı büyüktür; aşının başarı oranı yüksek değildir; ortaya çıkabilecek vak’alardan doğrudan ya da sinek gibi bir taşıyıcı aracılığıyla hastalığın başkalarına geçmesi söz konusudur. Bugün tıpta kullanılan öteki aşılama yönteminde ise durum bunun tümüyle tersidir. (Vaccination sözcüğü, Batı dillerinde Edward Jenner’den sonra geliştiri­len tüm bilimsel aşılama yöntemlerini anlatan bir terim olmuştur.) Bir hastalıktan elde edilen aşının başka bir hastalığa karşı bağışıklık sağlaması ise, bunlara neden olan mikropların bağışıklık uyan­dırmalarındaki ortak yanlara bağlıdır.

Türkler “çiçeklemeyi”, Anadolu’da kendileri mi geliştirdiler, geldikleri zaman burada mı bulmuşlardı, yoksa (daha büyük olasılıkla) Orta Asya’da Çin, Tibet, Hint toplumlarıyla etkileşim­leri sırasında mı ortaya çıkarmışlardı gibi soruların yanıtları ayrıca araştırmaya değebilir. Belli bir tıp uygulamasının alanın evrimi sırasında değişik zamanlarda değişik yerlerde görülebildi­ğini biliyoruz. Celeneksel çiçek aşısı uygula­masının özellikle eski Hint toplumunda yapıldı­ğını gösteren belgesel kanıtlar vardır.

Tıp evriminin başlıca iki yönünün bulundu­ğunu görüyoruz: bilimsel ve toplumsal. Birin­cisinin incelenmesinde ana konuyu bilimsel tıp düşüncesinin ilerlemesi oluşturur; İkincisinde ise kişiler, salgınlar, öteki olaylar gibi doğrudan bu düşünceye dayanmayan yanlar ele alınır.

Biz bu gelişmeye, kural olarak öteki bilimsel alanlar için de düşünülen bir başka açıdan da bakabiliriz. Bilimlerin evrimi iki temel etkenin ürünü olmuştur: iç ya da mantıksal gelişme ile dış belirleyicilerin etkisiyle ortaya çıkan gelişme. Bilim alanlarına yeni bilgilerin katılmasını, eskilerinin düzeltilmesini sağlayan bilimsel araş­tırmalar, sorunların mantıksal çözümüne daya­nır. örneğin bugünkü kan dolaşımı düşünce­mizin gelişmesi, dolaşımla ilgili eski, yanlış inançların atılması için gerekli bilginin evrimi, yapıyla ve işlevle ilgili alanların (anatominin ve fizyolojinin) iç gelişmesine bağlı olmuştur. Ancak bütün bunların dayanacağı somut bilgi­lerin elde edilmesi, bilimsel beden-açımının (“diseksiyonun”) gelişebilmesiyle, o da toplum-, da işlerin benimsenmesi ya da buna engel olan toplumsal-dinsel baskının ortadan kalkmaya başlamasıyla olanak içine girmiştir. Hastalık kav­ramının evrimiyle patoloji alanında bunun için gerekli bilgilerin elde edilmesine yol açan ilk gelişmeler (patoloji bölümlerinin kurulması, ölü-açıma (“otopsiye”) olanak tanıyan yasaların çıkması ve toplumda bunları destekleyen bir bakışın bulunması) arasında da böyle bir bağıntı vardır.

Kolaylıkla söyleyebiliriz ki tıbbın toplumsal yönünün gelişmesi en başta dış etkenlerle, bilim yönününki ise onun iç evriminin sonucu olmuş­tur. Bütün bilimsel alanların (ayrıca sanat dallarının, felsefenin) gelişmesi için söz konusu olan, birbiriyle çakışmayan bu iki yönün birbirini kaçınılmaz olarak bütünlediğini belki en açık olarak hekimlikte gözlüyoruz, (ikisi de Arapça

tötenMmktâ birlikte, bugün Tütfak kuttan-

dışımız Tıp ve Hekimlik sözcükleri alanın bu iki

yönünü çokivi anlatıyor: birincisi onun daha çok

bilimsel, İkincisi ise toplumsal yönünü.)

Tıp evrimindeki konuların ele alınmaları bizim için birer amaç değil, tıpta gerek zaman içinde evrensel olduklarını söyleyebileceğimiz gerekse çağımıza özgü kavramların açıklanma­sında, uygulamaların anlaşılmasında, olayların ve olguların aydınlığa kavuşturulmasında araç olmalıdırlar. Böylece tıp geçmişi, önemli olduk­larını düşündüğümüz konularda kavram açıklığı ve bilgi sağlamak için, demek oluyor ki yararcı bir anlayışla araştırılabilir. Bunu yaparken hep dünle bugün arasında bir bağıntı kurmaya, geçmişten bugünü anlamak için yararlanmaya

çalışmalıyız. Tıp evriminde geçmişinkilerle birlik­te çağımızın kavramlarını, yöntemlerini, olay­larını incelemek, tıbbın tüm gelişmesini çağdaş tıbbın bilimsel bilgisiyle bir bütünlük içinde kavramamızı sağlayacaktır.

Her türlü bilimsel bilgi ilke olarak ya da son çözümlemede uygulanabilir olmalıdır; ister ör­neğin tıp araştırmalarında elde edilip somut düzeyde tek tek insanlar (vakalar) üzerinde uy­gulananlar, isterse nedensellik ilkesi gibi felsefi

Bilimsel bilginin başlıca şu gelişim yönlerinin ya da aşamalarının bulunduğunu söyleyebiliriz. Onun üretimi bilimsel araştırmalarla neden-so­nuç ilişkisinin ortaya konmasına ve genelleştir­meye bağlı olacaktır; Örneğin bir hastalığın belli bir nedene ve kolaylaştırıcı etkenlere bağlan­ması, bunun da çok sayıda deneyle gösterilmesi (ya da gösterilememesi) gibi. İkinci aşamada, üretilen bilginin başkalarına aktarımı ve dağıtımı söz konusudur; bunlardan birincisi eğitim yoluy­la, İkincisi ise ilke olarak yazı ve yayın yoluyla sağlanır. Yukarda sözü edilen uygulanımı ve başka bilgi sağlanması için kullanımı ise, bilimsel, olumlu bilginin geçireceği son aşama olacaktır. Bilimsel araştırmalarla, gözlem ve deneylerle üretilen bilgi ne ölçüde sağlam, onun aktarım ve dağıtım yolları olan eğitimle bilimsel yayınlar ne ölçüde güvenilir ise, onun uygulan­ması ve kullanılması sırasında sağlayacağı yararın