Uzay çağı araştırmaları

uzey ışıklarının o parlak ve görkemli alayına dalmış bakıyordum. Onlar her zaman ora­daydılar, fakat dünya üzerinde insanların en çok yaşadığı yerlerden uzaytaydılar ve yalnız arada bir görünürlerdi, onlar göksel bir muamma idi ve yüzlerce yıldan beri insanların hayal gücünü karmakarışık etmişlerdi. Bu ışıklar üzerine eski Çin, Japonya, Yunanistan ve Roma elyazmala- rında bir çok açıklama vardı. Eski Eskimolar bunların ölülerin ruhlarını cennete götüren meleklerin meşaleleri olduğuna inanırlardı. On- üçüncü yüzyılda, bazı insanlar bu ışıkları Groenland’ın buz alanlarının yansımaları sanmış­lardı. Onyedinci yüzyılda bunlara aurora borea- lis-Kuzey şafağı adı verilmişti. (Güney kutbunda bunlara benzeyen ışıklara da aurora australis deniyordu. Bu havai fişeklerin her ikisine birden verilen ad da aurora polaris, kutup halesi, ışığı idi.) Şimdi ufuktan ufuğa her yanı tarayan uzay çağı elektronik ve kamera gözleri bu ışıkları anla­mamıza büyük katkıda bulundular.

Bu garip ışıkların aşağıdaki dünyanın yaşa­mına olan etkileri sanıldığından çok daha büyük­tür. İçinde bir gözlemci görevini gördüğüm araş­tırma uçağı, bu ışıkların yarattığı elektrik enerjisi­nin haberleşmeyi ne şekilde etkilediğini incele­mektedir. Harekette bulunan kuzey ışığı dünya atmosferine öyle bir enerji yükler ki, bu dünyanın nep beraber bütün kıtalarının enerji üretme kapa­siteleri ile kıyaslanabilecek bir ölçüdedir. Bu ustun enerji çok kez radyo ve radar sinyallerini karmakarışık eder. Bu ışık tarafından üretilen kuvvetli elektrik akımları ise kıtalararası telefon hatlarında birikebilir, ya da mikrodalga rölelerini etkileyerek devrelerin ya kısmen, veya tamamiyle kaybolmasına sebep olurlar. Bundan daha ciddi olarak enerji transmisyon hatları aynı şekilde etkilenir; o kadar ki, koruyucu devre açma oto­matları kendiliğinden açılır ve Kanada, Kuzey ABD ve İskandinavya gibi büyük alanlar bir an içinde elektriksiz kalır.

Bu güzel, fakat birçok sorun çıkaran olayların sebebi nedir?

Bu ışıkların ilk anlaşılması 1896’da, Norveçli fizikçi Kristian Birkeland’ın ortaya attığı kuramla başlar. Ona göre 93 milyon mil uzakta, güneşten dünyaya doğru hemen hemen sürekli parçacıklar atılmaktadır ve 30.000 ile 40.000 mil arasında bir uzaklıkta manyetik bir alan yeryüzünü örter.

Güneşten gelen parçacıklar bu koruyucu örtü­ye (kalkana) çarpınca, dünya etrafında dağılırlar ve bu kalkanda gedikler ararlar. Nihayet yüzde bir kadarı yer atmosferini kuzey ve güney Manyetik kutbuna yakın yerlerde delerek içeri girerler. Gü­neşsel her parça paketinin içerdiği enerji 1000 Voltluk elektriğe eşdeğerdedir. Bu, 60 millik bir yükseklikte, atmosferin genellikle oksijen ve .azottan oluşan atom ve molekülleri ile buluşun­ca, bir sürü “Kozmik heyecan” meydana getirir. Atomlar, güneşten gelen bu istilâcıların bera- ~nde taşıdığı enerjinin bir kısmını soğu- (absorbe edince) onlar da bu ekstra enerjiyi yayar ve etrafa şiddetli bir ışık saçarlar, yeşil ve kırmızı ışığı, azot, menekşe ve aynı zamanda çok derin kırmızıları yansıt-

ıki fırtınalardan dolayı güneşsel bom- lar olağanüstü şiddetli olduğu zaman, parçacıklar yeryüzünün manyetik alanının r_±ı, daha fazla bir kuvvetle kutup alanla- ötesindeki atmosferde gedikler ararlar; işte

• zaman kuzey ışıkları da dünyanın daha sık nüfuslu bölgelerinden gözükürler; bunlar çoğu Güney Kanada’da ve İskoçya’nın kuzeyinde görü­nürler; Şedland’da ise onları yılda 100 kez kadar görmek kabildir. Daha az göründükleri yerter de İngiltere -normal olarak yılda iki ya da üç kez- Almanya, Fransa ve Macaristan gibi Avrupa mem­leketleridir. Çok nadir olarak Atina ve Meksika Körfezinden, güney ışıkları ise Singapur, Malezya ve Eşleğe yakın yerlerden görüldükleri de olur.

İskoçya ve İskandinav memleketlerinde bu ışıklar bazan gökyüzünü süpüren bir perdeye, bazan da dalgalı çizgilere, ya da bir kemer veya gök kuşağına benzer. Daha güneyde genellikle kuzey ufku üzerinde gökte zayıf bir parlaklık şeklinde görünür.

Süper güneşsel fırtınalar 11 yıllık bir dönem izlerler ve o sıralarda kuzey ve güney ışıkları en parlaktır. Gelecek en büyük patlama 1979-80 kışında beklenmektedir. Milletlerarası Fizik yılı 1957-58 son 11 yıllık dönemden kısmen fayda­lanmak üzere plânlanmıştı. Dünya çapında bir deneyde ufuktan ufka 114 kamera yerleştirilmiş ve alacakları resimlerin birer parçası birbirinin üzerine düşürülmüştü, böylece hepsi birden bu bölgeyi tamamiyle içine almış olacaktı. Şimdiye kadar böyle bir şey görülmemişti ve aurora kırıl­mamış tam bir halka olarak kürenin çevresinde açık bir surette görünüyordu.

Güneşle yerin manyetik alanları ve atmosferi arasındaki karmaşık karşılıklı ilintiler üzerine söylenecek daha çok şey vardır. Aurora’nın bilimsel anlaşılması ilk önce Norveç, İsveç ve Finlandiya’da başlamıştır, bununla beraber bu üç ülke halâ kuzey ışıklarının araştırılmasında faal ve ilerlemiş merkezlerdir. Çok esaslı araştırmalar Norveç’in Tromsö Üniversitesi’nde sürdürülmek­tedir. Ben geçenlerde oradaki “Auroral Üniver­siteyi gezmeğe gittiğim vakit, araştırmacı Ove Harang bir televizyon kamerasının aldığı video- teyp resimlerini gösterdi. Bu kamera 100 mil ötede Arktik semalarında neler olduğunu sapta­yacak şekilde ayarlanabiliyor ve sonra aldığı görüntüyü bir milyon kez büyütebiliyordu.

Sonra fizikçi Asgeir Brekke ile beraber Ramf- jordmoen’e gittik, orada gözlemevinin bir uzun mesafe radar tesisi vardı. Duyarlı sinyalleri yer atmosferinin 40 mil kalın bandında verileri sap­tıyor ve dakikada 5000 sinyal halinde onları zemin istasyonuna gönderiyordu. Bunun bir amacı, kesilmeyen radyo sinyallerini elde etmek için, olağanüstü Aurora faaliyeti içinden hangi çok yüksek frekans dalgalarıyla geçilebileceğini saptamaktı. Tromsö bilim adamları Auroral faaliyetini ozon üzerinde bir katalizatör görevi görerek dünyanın havasını etkileyip etkilemedi­ğini, hatta ya da onu yaratıp yaratamayacağını saptamaya uğraşmaktadırlar. Tromsö Gözlemevi aynı zamanda Aurora’nın esrarını çözmek üzere biraraya gelen altı Avrupa ulusunun bir odak nok­tasıdır: Bunlar Ingiltere, Fransa, Batı Almanya, Finlandiya, Norveç ve İsveç’tir. Dünyada bugün bulunabilen en duyarlı radarlardan faydalanarak Tromsö’de ve Arktik Dairenin üzerinde İsveç’te ve Finlandiya’da üç istasyon yapılmıştır, bilim adamları burada bütün çalışmalarını dış uzay auroral faaliyet üzerine yoğunlaştırmışlardır. Bu milletlerarası girişime Eiscat (Buz kedisi) adı verilmiştir. (European Incaherent Scatteh Radar Facility) ve Gal Üniversitesinde Profesör Sir Granville Benyon kişisel teşebbüsünün bir ese­ridir, güneş fırtınalarının en kuvvetli olacağı iki yıl sonraki gelecek döneminde tam olarak çalışmaya başlayacaktır. Bir program da magne- tosferde serbestçe dolaşan elektronları şaşırtmak için doğrudan doğruya çok yüksek frekanslı radyo dalgalarının yöneltilmesi olacaktır. Bilindi­ği gibi magnetosfer yerden 40.000 milden daha uzakta olan uzay bölgesidir ve burada yerin manyetik kalkanı (örtüsü) güneşten gelen parça­cıkların ilk olarak dünyamıza geçmesine engel olur.

Bilim adamları bu güneşsel parçacıkların yere gelirken yolda kazandıkları katma enerjiyi nasıl aldıklarını bulmak ve bu doğal elektrik devresi hakkında daha fazla bilgi edinmek için uğraş­maktadırlar. Eiscat’e katılmalarına rağmen İngiliz bilim adamları aynı zamanda daha başka birçok araştırma projelerinde de çalışmaktadırlar. G neşsel yan akımların o renkli görüntülerini nas ürettikleri sesverici karmaşık bir roket progr minin konusudur ve son dört yıldan ber Norveç’in Kuzev-batı kıyısında araştırmalar ya pılmaktadır.

Sussex Üniversitesinde araştırmacılar görün­tülerin değişik ışık şiddetlerini incelemek için bir auroral teleskop kullanmaktadırlar. Southampton Üniversitesinde ise Dr. Pamela Rothwell ses çıkaran roketlerden alınan verilerin analizinde yardımcı olmak üzere alçak-ışık düzeyinde televizyon kameralarından faydalanmaktadır. O kuzey ışıklarının araştırılmasının birçok bilim adamına verdiği o büyülü heyecanı şöyle özetle­mektedir :

“Görüntüler yalnız göze son derecede güzel görünmekle kalmıyor, onlar aynı zamanda bizi çağlarca eski bir gizin meydan okumasıyla karşı karşıya bırakıyor, bu giz halâ çözümlenme süreci içindedir.”