ENERJİ SİSTEMLERİ VE SÜRAT
Süratlenerek zamanı yavaşlatabiliriz.
E. Konter.
I – % KARBONHİDRAT
| 20 40 60 80 100 |
% YAĞ
Şekil 10. Egzersiz Sırasında Yağlar ve Karbonhidratlardan Yararlanma
SÜRAT ANALİZİ VE BÖLÜMLERİ
I – SÜRATİN ANALİZİ VE BÖLÜMLERİ
A) UYARANA REAKSİYON GÖSTERME – REAKSİYON SÜRATİ;
Örneğin topa vole vurmada ve uçarak kafa vurmada topa gösterile reaksiyon. Penaltı, serbest atış ve ani şutlarda kalecinin vurulan top reaksiyonu. Savunma oyuncusunun kendisini topla geçmek isteyen forve oyuncusuna gösterdiği ani reaksiyon. Atletizm de ve yüzmede tabanc sesine gösterilen reaksiyon v.b. Burada futbolcunun tabanca sesin gösterilen reaksiyon gibi basit ve tek bir reaksiyonu değil, görsel olara sürekli değişen durumlara, topun durumu, rakibinin durumu ve kendi takır arakdaşlarının durumuna göre KARIŞIK REAKSİYONLARI söz konuş olmaktadır. Ayrıca futbolcunun göstersiği reaksiyonlar genellikle harek« halinde ve değişik vucut pozisyonlarında olmaktadır.
Fizyolojjik olarak, Zatzyorski’ ye göre reaksiyon zamanının 5 bölüm vardır (13).
a) Reseptörler düzeyinde uyaranın alınması,
b) Uyaranın (stimülan) MERKEZİ SİNİR SİSTEMİNEDE (M.S.i yayılması
c) Sinir sistemi yoluyla ve effektör sinyal üretimi vasıtasıy stimülanın geçirilmesi
ı
d) M.S.S’den kaslara stimülanın geçirilmesi
e) Mekanik çalışma yapması için kasın stimüle edilmesi.
Reaksiyon zamanı basit veya karmaşık türden olabilir. BASİT REAKSİYON, önceden bilinen bir uyarana gösterilen bilinçli bir reaksiyondur (tabanca sesi gibi). KARMAŞIK veya SEÇİMLİ REAKSİYON ise, sporcunun birden fazla uyaranın etkisi altında kalması ve bunların arasından seçimini yapması ile belirlenmektedir. Futbolcunun bu bir çok uyaranın etkisi altında doğru kararlar vererek doğru seçimlerde bulunması oldukça önemli olmaktadır.
Seçim sayısı arttıkça, reaksiyon zamanında da uzamalar olmaktadır. Reaksiyon zamanı, uyarana istem dışı tepki olan REFLEKS ile karıştırılmamalıdır (dışsal bir temasta tendonun refleksi, elin sobaya deymesi ile meydana gelen tepki, patellanın üzerine vurulan bir çekiç darbesi ile alt bacağın öne kalkarak gösterdiği tepki gibi).
Zatzyorski (1980) antrenmanlı olanların, antrenmansız olanlara oranla görsel reaksiyonlarının daha iyi olduğunu bulmuştur. Antrenmanlı olanlar; .15-20 sn. Antrenmansız olanlar; .25-35 sn. Ses’e karşı (solar reaksiyon) gösterilen reaksiyon zamanı azıcık daha kısa olmaktadır. Antrenmansızlar için; .17-27 sn. Antrenmanlılar için ; . 05-07 sn. (13).
B) UYARANA GÖSTERİLEN TEPKİ, TEPKİ SÜRATİ;
Uyarana gösterilen reaksiyonla birlikte büyük bir hareket sürati ortaya koyarak tepki gösterebilme özelliğidir. Aynı yukarıdaki örnekler TEPKİ SÜRATİ için de sözkonusu olmaktadır. Reaksiyon sürati, hareket sürati ve tepki süratinin daha derin analizi için aşağıdaki ilgili bölüme bakınız.
C) HIZLANMA KAPASİTESİ (HAREKET SÜRATİ);
Hızlanabilme özelliğide futbolda çok önemli rol oynamaktadır. Performansın çok kısa metreler içinde belirlendiği sporlarda hızlanabilme özelliği büyük avantajlar sağlar. Futbolla ilgili yapılan araştırmalar ilk 30 m. deki süratin ve hızlanabilme yeteneğinin futbolda çok büyük öneme sahip olduğunu göstermektedir. Bu oyuncuları yakalamak, durdurmak ve markaj altında tutmak oldukça güç olmaktadır.
D) ÇABUK DENGE KURABİLME ÖZELLİĞİ;
Bir tekniği uyguladıktan sonra, hemen diğer birini uygulabilmek içir hazırlanabilme, toparlanabilirle kapasitesi, çabuk denge kurabilme özellic ile ilişkili olmaktadır. Çabuk denge kurabilme yeteneği, futbold performansı belirlemede, oldukça büyük bir öneme sahiptir. Rakibin şar ve baskısı altında yapılan uygulamalarda dengeyi- koruyabilme kaybedilen, kaptırılan bir top sonrası tekrar çabucak toparlanabilme v topu tekrar kazanabilmek için organize olabilme, yenilen çalım vey aldatma sonrası çok çabuk olarak toparlanabilme, kaybedilen defans dengenin tekrardan süratle kurulabilmesi, süratle geçilen rakip v kazanılan top sonrası vucudun bütünlüğünü veya dengesini koruyarak şı atabilmesi, denge kaybedilmeden çabucak topla geriye dönebilme, top kaliteli olarak pas veya şut olarak kullanabilme v.b. denge kurabilm yeteneği ile ilişkili olmaktadır. Çabuk denge kurabilme yeteneği aşağ yukarı bütün oyunlar için performansı belirleyici bir role sahiptir.
E) MAKSİMUM SÜRATE ULAŞMA;
Burada önemli olan sporcunun teknik kapasitesi bozulmadan, e kısa zamanda, maksimum sürate ulaşabilmesi ve tekniği maksimur süratte amaca dönük olarak uygulayabilmesidir. Maksimum süratin teknikl bütünleştirilerek sekronize edilmesi futbolda ve diğer sürat ve tekni gerektiren sporlarda performansı belirleyici olmaktadır. Bir çok futbolcunu sadece tekniği iyi olabilir, bir çok futbolcunun sadece maksimum sürat ulaşma yeteneği iyi olabilir, ancak bunun her ikisini de birleştirebile futbolcular yıldız olma şansını yakalayabilirler.
F) MAKSİMUM SÜRATİ KORUYABİLME ÖZELLİĞİ VI KOORDİNASYON
Bir çok insan bunun dayanıklılıkla ilgili olduğunu düşünmektediı Oysa, maksimum süratin korunamaması, dayanıklılıktan öne KOORDİNASYONDAKİ bozulmalar sonucu meydana gelebilmektediı Buna bir örnek 100 m. koşusundan verecek olursak, Lewis ile Johnsoı maksimum süratleri 12.05 m/sn. dir. ve bunu sadece 20 ™ koruyabilmektedirler. Bunun süratin giderek kaybedilmesinden ve b\ dayanıklılık probleminden çok koşunun bir bölümü içinde koordinasyondaki ve konsantrasyondaki bozulmaler sonucu meydana geldiği ileri sürülen görüşler arasındadır. Johnson ve levvis’in 1987 Romadaki koşu analizinde, 100 m. koşusunun son metrelerinde süratlerinde bir düşüş olmadan önce, maksimum süratlerini 11.1 m./sn. de koştukları ölçülmüştür (1). Futboldaki süratin 100 m. koşusundaki süratten daha farklı bir olgu olduğu aşağıda ayrıntılarıyla açıklanmaktadır. Futbolda girişilen bir çok varyasyon topla ve tekniklerle birleştirilmek zorundadır. Futbolcular maksimum süratlerine ulaşmak için zamana ve alana gereksinimleri vardır. Bu kadar büyük bir zaman aralığı ve alanın rakip elemanlara verilmesi modem futbolda söz konusu olmamaktadır. Ani kontra ataklarda ve savunmanın arkasına atılan uzun toplara koşmada maksimum sürate en kısa zamanda ulaşmak ve bunu teknik beceriyle birleştirebilmek futbolda performansı belirleyici olmaktadır.
G) DAYANIKLILIK FAKTÖRLERİNİN SÜRAT ÜZERİNDE SINIRLAYICI ETKİSİ
Gerekli enerji maddelerinin ilgili kaslara ulaştırılması ve randımanlı kas kasılması için artık maddelerin bu kaslardan uzaklaştırılabilme kapasitesi, maksimum süratle kas kasılmaları ve koordinasyonu için sınırlayıcı faktör olmaktadır.
Bunu da futbolda özellikle ikinci yarıda, maç sonlarında temponun, ritmin giderek kaybolmasında, teknik kapasitenin ve koordinasyonun bozulmasında sık, sık görebilmekteyiz. Süratte devamlılık özellikleri gelişmemiş takımlar, kalelerinde daha çok gol görebilir, maçın sonlarında gol atmakta zorlanabilir, daha çok sinirli davranışlar gösterebilir, daha çok faullü davranışlarda bulunabilir ve sakatlanmalarla daha çokı karşılaşabilirler.
Bütün bu yukarıdaki bölümlerin iyi bir koordinasyonu ve bütünlüğü ile sürat belirlenmektedir.
SÜRAT GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
I – SÜRAT GELİŞİMİNİ ETKİLİYEN FAKTÖRLER.
A) SİNİRSEL GÜÇLÜLÜK;
Neronların stimüle edilmesi ve engellenmesi arasında yükse düzeyde değişimler, motor ünitelerin regülasyonu, doğru seçilimler yüksek hareket frekansının ve/veya hareket süratinin başarılmasını v optimal düzeyde kuvvetin harekete geçirilmesini olanaklı kılmaktadır (1 Bu durum maksimum süratle, vucut kısımlarını hareket ettirme özelliğini temelini oluşturmaktadır. Sinirsel güçlülük ve yüksek düzeyde nör< muskuler koordinasyon olmaksızın sürat gerçekleştirilemez. Futbolcunu oyun içersinde bütün motor, teknik ve taktik görevleri yerine getirme nöro-muskuler sistemin başarılı kasılma ve gevşeme hareketlerine bac olmaktadır.
B) ELASTİZİTE;
Kasın elastik bileşeni vasıtasıyla, kasın gerginlik değişimlerinde faydanlanma kapasitesi, yüksek düzeyde başlangıç hızlanması istey« örneğin takım sporları, sprint koşuları ve sıçrama da olduğu gibi çabl vurma isteyen hareketlerde önemli olmaktadır. Burada motor üniteler reflekslerin, elastik bileşenlerin ve yüksek süratte kasın kasılabiln
özelliğinin karmaşık koordinasyonu söz konusu olmaktadır. Elastiziteye bazı kaynaklar sıçrama da (bounce) demektedir. Elastizite, elastik kuvvet (çabuk kuvvet ) ve relatif kuvvet ile ilişkilidir (1). Elastiziete yeteneği gelişmemiş bir futbolcu, toplara sıçrama yeteneğinde birden hızlanma yeteneğinde, yön değiştirme yeteneğinde v.b. zorluk ve başarısızlık yaşayacaktır. Elastizite yeteneği olmaksızın futbolcuda başarılı teknik beceri de ortaya çıkamaz ve futbolcu sık, sık sakatlıklarla karşılaşabilir.
C) BİYOKİMYA;
Sürat özel olarak kas içindeki enerji donanımına bağlıdır. Özellikle sürat üzerinde etkili olan enerji metabolizması ANAEROBİK ALAKTİK VE ANAEROBİK LAKTİK ENERJİ SİSTEMLERİDİR. Bu sistemlerin enerji üretebilme kapasitesi, sürat üzerinde belirleyici olmaktadır. Araştırmalar her ne kadar oyunun temposu ve rakibin özellikleri gibi faktörler ekili olsada genel olarak futbolda hem aerobik hem de anaerobik enerji metabilzmalarının katkısının % 50, % 50 olduğunu ortaya koymaktadır. Bu nedenle her iki kapasite de geliştirilmek zorundadır. Enerji metabolizmalarını futbola özel olarak geliştirmemiş futbolcuların başarılı sonuçlar elde etmeleri beklenemez.
D) KASLARI GEVŞETEBİLME;
Sürat egzersizlerinde kasın gevşeyebilme ve kasılmaya müsahade edebilme kapasitesi, mükemmel tekniğin ve yüksek hareket frekansının temeli olmaktadır. Eğer bu mekanizma yetersiz kalır ise istenen sürate erişilmesi mümkün olmaz. Bu özellikle kas kasılmalarının geriye dönüşü sırasında söz konusu olmaktadır. Sinerjik kasların kasılabilme ve gevşeyebilme özelliği, sürati belirleyici olmaktadır. Yorgunluk durumunda bile, kasları gevşetebilme özelliğine sahip olma, süratte önemli role sahip olmaktadır. Bu özelliğin geliştirilmesi için, HAREKETLİLİK çalışmalarına yer verilmelidir (1). Futbol antrenmanlarında bir çok kez ısınmanın bilimsel ilkelerle yapılmadığını, kuvvet ve sürat çalışmalarının yanısıra esneklik ve hareketlilik çalışmalarına yeterince önem verilmediğini görmekteyiz. Bu futbolcuların kaslarının aşırı sertleşmesine, çabuk sakatlanmalarına, kalın ve kaba bir vucudun ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Kaslar yi gevşeyemezlerse kuvvetli kasılamazlar, kaslarda aşırı yorgunluk maddeleri birikir ve futbolcu sakatlanmalarla kolay karşılaşır. Hareketlilik ve esnekli! çalışmaları her futbol antrenmanında yer alması zorunlu olar uygulamalardır.
E) İRADE;
Sporcu, maksimum sürate ulaşmak için, gönüllü olarak, maksimun efora konsantre olmalıdır. Hatercinin kaldıracağı ağırlığa konsantre olmas atletin tabanca sesine konsantre olması ve futbolcunun vuracağı top; dikkatini yönlendirmesi birbirlerinden farklı özellikler gösterebilir. Çünk atlet, dışsal olarak verilen tabanca sesinin uyarısına yanıt verme zorundadır ve göstereceği performans belirli ölçülerde kronometreni hassaslığına ve bu zamanlamayı alan insanların doğruluk derecesin bağlıdır. Halter de ise değişmeyen bir çevrede bütün bir güç, iyi bir teknikl açığa çıkartılarak ağırlık kaldırılmak zorundadır. Futbolda ise sürel« değişen bir çevre sözkonusudur. Bu nedenle futbol da hedefli bireysel v grup çalışmaları, baskılı ve baskısız, toplu ve topsuz olarc düzenlenilebilir. Kaçana üstünlük veren veya kovalayanı dezavanta yapan çalışmalar organize edilerek, futbolcuların dayanıklılık ve iradele güçlendirilebilir. Futbolcunun maç boyunca bıkmadan, usanmadan rak üzerinde baskı kurması onun irade gücüyle ortaya çıkmaktadır.
F) İLGİLİ UYARANI ALABİLME ÖZELLİĞİ;
Bu özellikle mücadele sporlarında ve takım sporlarında çok öner role sahiptir. İlgili uyaranların süratle seçilmesi ve bunun işleme konulma sporcunun teknik özellilerini doğru olarak kullanmasını, reaksiyonunu hareket süratini etkilemektedir (1). Dikkati genel olarak dört’e ayırm mümkündür. Aşağıdaki şekil 11’de dikkatin olası olan bu dört durumu açıklık getirilmektedir (18). Bir Futbolcu dikkatini, dikkat bölümleri arasın ne kadar çabuk değiştirebilmekte, İÇSELLİKTEN- DIŞSALLIG GENİŞLİKTEN – DARLIĞA oyunun akışı içinde durum ve şartla gerektirdiği gibi ne kadar çabuk olarak ve gerekmiyen uyarıları dışarı bırakarak teknik ve hareketlerini uygulayabilme özelliğine sahip olmakta« Bu futbolcunun uygulayacağı sürat üzerinde etkili olmaktadır.
Örnek.
Antrenörlük yapmada birçok planlan değerlendirmede
Örnek.
Takımının dağılımına göz gezdiren ve pas verme seçeneği arayan orta saha oyuncusu
|
|
|
DAR
Şekil 11. Futbolda Dikkat.
G) KALITIM;
Süratin geliştirilmesi kuvvet ve dayanıklılığın geliştirilmesine göre daha çok genetik faktörlere bağlıdır. Süratin geliştirilmesinde SÜRATLİ KASILAN FİBRİLLER ÇOK ÖNEMLİ ROL OYNARLAR (FT fibrilleri) ve bunlar kalıtım yoluyla gelirler. Genetik olarak süratli kasılan fibrillere daha çok sahip olanlar daha avantajlı olabilirler. FT fibrillerinin maksimum gerim husule getirmek için gerekli zamanı, ST fibrillerininkinin 1/3’ü kadardır. Bu durum aşağıdaki şekil 12’de görülmektedir. Kaslarda fibril tipi dağılımı herediterdir (19).
| Şekil 12. Yavaş Ve Süratli Kasılan Fibrillerin Kasılma Süre Ve Amplıtüd Farklılıkları |
H) VÜCUT YAĞI;
Süratçilerde endürasçılarda (dayanıklılık sporu yapanlar) olduğu gibi vücut yağı oranı düşük olmalıdır. (<10 %). Yağ beceriyi, verimi esnekliği sınırlayan bir faktördür (19). Aşırı yağlı futbolcular çabuk hareket etmekte zorlanırlar ve çabuk yorulurlar. Bu nedenle futbolcuların kilolarının istenen standardlarda tutulması gerekmektedir. Beslenme ve aerobik çalışmalarla futbolcuların kilo problemleri kontrol altında tutulabilir. Futbolcular özellikle ara dönemleri antrenmansız olarak geçirenler fazla kilolonmış ve yağlanmış olarak çalışmalara dönerler. Bu futbolcunun tekrardan forma girmesinde engelleyici ve geçtirici bir neden olmaktadır.
D yaş ;
Endürans (dayanıklılık) sporlarına oranla süratçilerin ortalama yaşları daha küçük olup genellikle 25’in altındadır (19). Futbolcuların kendilerine baktıkları koşullarda, 35 yaşlarına kadar süratleriyle ilgili fazla bir problem yaşamadan, oynayabildiklerini görmekteyiz. Çünkü futbolda sürat çok önemli olmasına karşın, performans sadece süratle belirlenen bir olgu değildir. Bütün bunların yanısıra süratli harekete geçebilmede tecrübe de önemli olmaktadır. Çünkü bu futbolcularda sezinleme, dikkat, konsantrasyon ve doğru karar verebilme yeteneği de gelişmiş bir durumda olabilmektedir.