A L L E N D E (G O S S E N S )

Şili eski devlet başkanı. Varlıklı bir âileden gelen Allen- de’nin babası hukukçuydu. 26 Temmuz 1908 târihinde Valparaiso’da doğan Ailende, ilk ve orta tahsilden sonra 1926 senesinde girdiği Santiago’daki Şili Üniversitesinden mezun olup, 1932’de tıp diploması aldı. Genç yaşında siyâsetle ilgilenmeye başladı. Üniversite yıllarında Marksizme yönelip, çeşitli siyâsî faâliyetlerde bulundu. 1933 senesinde Şili Sosyalist Partisi kurucuları arasında yer aldı. Hem doktorluk yaptı hem de siyâsetle meşgûl olmaya devâm etti. 1935 senesinde millî sağlık sistemiyle ilgili bir kitap yayımladı. 1937 senesinde milletvekili seçildi. 1939-1942 seneleri arasında Başkan Pedro Aguirre Cerda’nın kurduğu Halk Birliği (UP) hükümetinde Sağlık Bakanı olarak vazife yaptı. Bu vazifesi sırasında sosyal sağlık hizmeti teşkilâtını kurdu. îşçi ve ana-çocuk sağlığı ile ilgili kânunlar hazırladı. Şili’nin tıp meselelerini incelediği ikinci kitabını yayınladı. 1943 senesinde Sosyalist Partinin genel sekreterliğine seçilen Ailende, 1945’te senatör seçildi. Daha sonra senato başkam oldu. Daha önce yasaklanan Komünist Partinin kurulması ve bütün siyâsî tutuklulann serbest bırakılması husûsunda gayret sarf etti. 1952 senesinde, Sosyalist Parti, Komünist Parti ve Demokratik Partinin adayı olarak başkanlık seçimine katıldı. Dört adayın katıldığı bu seçimde sonuncu oldu. Bâzı iç sebeplerle Sosyalist Partiden ayrılıp Sosyalist Halk Partisini kurdu. Başkanlık seçimlerinden kısa bir müddet önce tekrar Sosyalist Partiye döndü.
1958 senesinde yapılan başkanlık seçimlerine ikinci defâ katıldı, bu seçimde ikinci olabildi. 1964 başkanlık seçimlerinde ise kesin bir yenilgiye uğradı. 1966 senesinde senato başkanlığına seçilerek 1969 senesine kadar bu vazifeyi sürdürdü. 1970 başkanlık seçimleri öncesinde sosyalist, komünist ve radikal partiler toprak reformunun yapılması, bakır mâdenlerinin ve sanâyinin devletleştirilmesi, sağlık hizmetlerinin yeniden düzenlenip yaygınlaştırılması, eğitim reformu gibi hedefleri ihtivâ eden bir program çerçevesinde anlaşarak Halk Birliğini kurdular. Başkanlık seçiminde Allende’yi aday gösterdiler. Eylül 1970’te yapılan seçimlerde oyların yüzde 36,3’ünü alarak 3 Kasım 1970’te başkanlık vazifesine başladı. Şili Devletini ve toplumunu sosyalist ilkeler doğrultusunda yeniden teşkilâtlandırmaya başladı. Birçok sanâyi kolunu devletleştirdi. Toprak reformunu hızlandırdı. Köylü kooperatiflerine toprak dağıtılmaya başlandı. Asgarî ücreti yüzde 35 arttırıp sanâyide önemli ücret artışları sağlandı. Özel şirketler devlet tarafından satın alındı. Başta bakır olmak üzere ülkenin mâdenleri tamâmen devletleştirildi. Halka parasız sağlık hizmeti ve ilâç sağlamak üzere ülke çapında kampanya başlatıldı. Devlet tahvilleriyle bankaların hisse senetleri satın alınarak bankacılık denetim altına alındı. Çin Halk Cumhûriyeti ve Küba ile sıkı diplomatik ilişkiler kuruldu. Ekonomide bir yıllık bir büyüme görüldüyse de sonra durum kötüleşti. Şili’nin ABD ile olan ilişkileri gerginleşti. ABD idâresi Şili’ye verdiği kredileri kesti ve İktisâdi ambargo uyguladı. Dünyâ bakır fiyatlarının düşürülmesi, Şili’nin bu en önemli ihraç ürününden elde ettiği gelirlerde büyük bir düşüşe sebeb oldu. Öte yandan Ailende İdâresinin küçük ve orta işletmeleri devletleştireceği ve tüccarları mülksüzleştireceği yolundaki haberler halk arasında paniğe yol açtı. Piyasadan mal çekilerek karaborsa ve kıtlıklar körüklendi. Enflasyon yükseldi, ülkeden kaçış hızlandı. Neticede Şili ekonomisi büyük bir bunalıma girdi. Geniş halk kitlelerini içine alan ona tabakanın Ailende idâresine karşı muhâlefeti şiddetlendi. Kadınlar tencereli protesto gösterilerinde bulundular. Esnaf ve sanatkârlar ve kamyon sâhipleri Ekim 1972’de büyük çapta greve gittiler. Ülkede bir ay boyunca hayat felce uğradı. Bu sıkıntılı durumda Silâhlı Kuvvetleri yanma almayı hedef alan Ailende içinde üç generalin de yer aldığı yeni bir hükümet kurdu. Bütün bu gelişmelere rağmen Ailende’nin idâresindeki Halk Birliği, Mart 1973’te yapılan seçimlerde oy oranını yüzde 43,4’e çıkardı. Askerler hükümetten çekildiler. Ailende İdâresinin son ayları iktidar ve mu- hâlefet taraftarları arasında şiddetli tartışmalarla
geçti. Askerî müdâhale söylentileri yaygınlaştı. Haziran ayında bir darbe girişimi oldu. Askerler hükümete alındı ve olağanüstü hal îlân edildi. Fakat kamyon sâhipleri Temmuzda yeniden greve gittiler. Ailende yönetimine bağlılığıyla tanınan Genelkurmay Başkanı Pratts 24 Ağustos 1973’te istifâ etti ve yerine Augusto Pinochet geçti. 11 Eylül günü Pinochet ve emrindeki ordu komutanları Allende’ye bir muhtıra vererek istifâ etmesini ve yarım gün içinde kendilerine teslim olmasını istediler. Ailende Pinochet ve diğer komutanların bu isteğini kabûl etmeyince, başkanlık sarayı kuşatıldı. Ailende başkanlık sarayına saldıran askerlerle giriştiği çatışma sırasında öldürüldü. Dört kişilik bir askerî cunta iktidâra el koydu.