ARDAHAN

A R D A H A N ; Doğu Anadolu’da yer alan bir ilimiz.
Kars iline bağlı ilçeyken 1992 senesinde il
merkezi oldu. Artvin, Erzurum illeri ve Gürcistan
sınırıyla çevrilidir. Trafik numarası 74’tür.
Târihi
Ardahan çok eski bir târihe sâhiptir. İlk bilinen
sâkinleri Hurrilerdir. Daha sonra Hititlerin hâkimiyetine
girdi. Bölge daha sonra Urartularııı işgâliııe
uğradı. Asurlular ve Babiller bölgeye hâkim
olmak istedilerse de başarılı olamadılar. M.Ö. 7.
asırda Perslerin istilâsına uğradı. M.Ö. 4. asırda
Makedonya Kralı İskender, Persleri yenerek burasını
ele geçirdi. M.S. 2. asırda bölge Roma İmparatorluğunun
hâkimiyetine girdi. M.S. 395’te
Roma ikiye bölününce, bu bölge de bütün Anadolu
gibi Bizans İmparatorluğunun payına düştü. Sultan Alparslan 1068’de Ardahan’ı fethederek Türk
topraklarına kattı. Böylece 1071 Malazgirt Zaferinde
önce Anadolu’nun ilk fethedilen parçalarından
biri de Ardahan olmuştur.
Ardahan, Türk hâkimiyetine girdikten sonra sırasıyla
İlhanlIlar, Celâyirliler, Timurlular, Karakoyunlular
ve Akkovunlular bölgeye hâkim oldular.
Akkoyunlu İmparatorluğu yıkılınca, bölge
Safevîlerin eline geçti. Kânûnî Sultan Süleymân
Hanın ilk yıllarında bölge Osmanlı hâkimiyeti altına
girdi. Ardahan Kalesi uzun yıllar Osmanlı
topraklarını Kafkasya’dan gelen saldırılara karşı
koymada yardımcı olmuştur. 1878 Ayestefanos
Antlaşmasıyla Rusya’ya verilen bölge, 1918 Brest-
Litovsk Antlaşmasıyla geri alındı. 26 Nisan
1919’da Gürcülerin işgâliııe uğradı. Gürcistan’ın,
Kızılordu tarafından işgâli üzerine Gürcistan Hükümeti,
23 Şubat 1921’de Ardahan, Çıldır ve Posof’u
Türk Hükümetine bıraktığını açıkladı. Doğu
cephesi birlikleri de aynı gün harekete geçerek,
bölgeyi Türk topraklarına kattı. Cumhuriyetin ilk
yıllarında il iken, 1926’da Kars iline bağlı bir ilçe
durumuna getirildi. 1992 senesinde tekrar il oldu.
Fizikî Yapı
İl topraklarının büyük kısmı dağlar ve yüksek
yaylalarla kaplıdır. Akarsu vâdileri boyunca uzanan
ovalar vardır.
Dağlar: Ardahan il toprakları, genelde iki bin
metreyi aşan dağlık bir arâzide yer alır. Topraklarının
büyük kısmını güneybatı-kuzeydoğu doğrultulu
Yalnızçam Dağları engebelendirir. Yalnızçam
dağ silsilesinin en yüksek noktası Güze Dağı
(3167 m)dıı*. Güneybatısında yer alan ve ÇıldırGölüne kadar uzanan Allahüekbeı* Dağları bâzı
bölgelerde Kars’la tabiî sınırı meydana getirir.
Çıldır Gölünün doğusunda yer alan akbaba Dağı
(3026 m) Gürcistan sınırında bir yay gibi uzanır.
Plato alanında yer yer yükselen dağ kütleleri Kabak
Dağında 3054 metreye ulaşır.
Ovaları: Akarsular boyunca devam eden vâdiler
bâzı yerlerde genişleyerek ovalan meydana
getirir. Başlıca ovaları şunlardır: Ardahan Ovası:
Kura Irmağı ve kollarının taşıdığı alüvyonlarla
meydana gelmiştir. Ortalama 1800 m yükseklikteki
ovada sert iklim şartları yüzünden tarım
sınırlı olarak yapılır. Zengin çayır örtüsü hayvancılığı
ön plâna çıkarmıştır. Göle Ovası: Göle ilçesinde
yer alan ova, 2000 m yüksekliktedir ve 150
km2ye yakın bir alanı kaplar. Anadolu’nun en soğuk
bölgelerinden olan ova, tarıma elverişli değildir.
Ovanın gür otlarla kaplı çayırları, önemli bir
hayvancılık alanıdır. Ayrıca fazla büyük olmayan
Zaruşad, Haçuvan ve Henak ovaları da vardır.
Akarsuları: Ardahan ili akarsu yönünden
zengindir. İl topraklarını Kura Irmağı sular. Dağlardan
kaynaklanan suları taşıyan küçük akarsular
Kura Irmağına katılır. Gürcistan’da Kura Irmağına
katılan Posof Çayının bir kısmı Gürcistan-Türkiye
tabiî sınırını meydana getirir. Çıldır Gölünün
sularını boşaltan Cara Deresi, il topraklarından
çıktıktan sonra Kars Çayına dökülür.
Gölleri: Ardahan ilinin en önemli gölü Çıldır
Gölüdür. Çıldır ilçesindedir. Yüzölçümü 120
knrdir. Üçgen şeklinde olup, balık ve yabanî kuşlar
bakımından çok zengindir. Deniz seviyesinden
1959 m yüksekliktedir. Göl kışın donar ve
üzerinde atla dolaşılabilir. Aralıktan nisana kadar
buzlarla kaplı kalır.
İklim ve Bitki Örtüsü
İklim: Ardahan ilinde seıt bir yüksek yayla iklimi
hâkim sürer. Sibirya yüksek basınç merkezinin
tesiri altında olduğundan, kış yedi ay devam
eder. Kar yağışı fazla olduğundan, toprak uzun
müddet karla kaplı kalır. İlkbahar ve sonbahar
mevsimleri yok denecek kadar kısa sürer.Bitki örtüsü: İl topraklannın büyük kesimi çayır
ve mer’alarla kaplıdır. Orman yönünden fazla
zengin değildir. Dağ eteklerinde çam ağaçlan yer alır.
Ekonomi
Ardahan ilinin ekonomisi hayvancılık ve tarıma
dayanır. Sanâyi ve turizm sektörü fazla gelişmemiştir.
Hayvancılık: Geniş mer’a ve çayırlarındaki
zengin bitki örtüsü hayvancılığın gelişmesini sağlamıştır.
En çok sığır ve koyun beslenir. Koyun yetiştiriciliğinde
mor ve ak karaman, sığır besiciliğinde
ise yüksek verimli Doğu Anadolu kırmızısı
vezavod veya kalakan türleri hâkimdir. Arıcılık
gelişmiştir.
Tarım: Elverişsiz iklim şartlan tarla tarımını
engeller. Akarsu boylarında tarım yapılır. Buğday,
arpa, çavdar ve az miktarda patates yetiştirilir.
Sanâyi: Ardahan’da sanâyi fazla gelişmemiştir.
İlde hayvancılığa bağlı olarak süt toplama merkezleri,
küçük çaplı mandıralar yer alır. En büyük
sanâyi kuruluşu Karset’tir. Bu kuruluş hayvan besiciliği
ve hayvan ürünleri îmâlatı yapar.
Ulaşım: Ulaşım karayoluyla yapılır. Demiryolu
bağlantısı ve hava alanı yoktur.
Nüfus ve Sosyal Hayat
Nüfûsu: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
170.117 olup, 34.038’i şehirlerde, 136.079’u köylerde
yaşamaktadır. Yüzölçümü 6107 km2 olup, nüfus
yoğunluğu 28’dir.
Örf ve âdetleri: Eski devirlerden bu yana
pekçok kavim, millet ve medeniyetlerin gelip
geçtiği bu bölgede Türk-İslâm kültürü hâkimdir.
Giyim ve kuşamda Kafkasya’dan gelen Türkmen,
Kıpçak, Âzerî ve Kumanlann tesiri hâkimdir. Kadınlar
başlarına yazma biçiminde leçik veya vala,
evli kadınlar gümüş para ve boncuklarla işlenmiş
puşi bağlarlar. Boylama denilen entari kullanırlar.
Önleri düğmeli gofta ile düğmesiz pilati
gömlek giyerler. Erkekler kara yünden örülen
kalpak giyerler. Alt kısma Âzerî veya Ardahan şalvarı,
sırta açık renkli kumaştan uzun kollu bileksiz
ve yakasız “köynek” giyilir. İnce deriden yapılan
bacağı ve ayağı iyice saran “civeki” denilen
çizme kullanılır.
Eğitim: Ardahan ili eğitim bakımından bölge
illerine nazaran oldukça iyi sayılır. Okur-yazar
oranı yüksektir. Okulsuz köy yoktur.
İlçeleri
Ardahan’ın biri merkez olmak üzere altı ilçesi
vardır.
Merkez: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
52.574 olup, 16.761 ‘i ilçe merkezinde, 35.813’ü
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı
25, Hasköy bucağına bağlı 20, Yalnızçam bucağına
bağlı 15 köyü vardır. Yüzölçümü 1241 km2 olup,
nüfus yoğunluğu 42’dir. İlçe toprakları dağlıktır.Kuzeyinde ve batısında Yalnızçam Dağları ile
Uğurlu Dağ, güneybatı-kuzeydoğu istikâmetinde
uzanan Ardahan Ovası, Kura Irmağı ve kollarının
taşıdığı alüvyonlu topraklardan meydana gelmiştir.
¿
Ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır.
En çok sığır yetiştirilen ilçede, süt, yoğurt, tereyağ
ve peynir başlıca hayvanî ürünlerdir. İlçede arıcılık
enstitüsü, bir aun’î tohumlama merkezi vardır.
Ovada buğday, arpa, çavdar ve patates yetiştirilir.
İlçe merkezi, Ardahan Ovasında, Kura Irmağının
iki yanında kurulmuştur. Eski bir yerleşim
merkezidir. Şehir nüfûsunun büyük kısmını askerî
birlikler meydana getirir. Cumhûriyetin ilk yıllarında
il merkeziyken Ardahan 1926’da Kars’a
bağlı ilçe oldu. 1992 senesinde tekrar il merkezi hâline
getirildi. Belediyesi 1923’te kurulmuştur.
Çıldır: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
24.296 olup 2119’u ilçe merkezinde, 22.177’si
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı
23, Doğruyol bucağına bağlı 7, Kurtkale bucağına
bağlı 12 köyü vardır. Yüzölçümü 1416 km2
olup, nüfus yoğunluğu 1-7’dir. İlçe toprakları dağlıktır.
kuzeyinde Allahüekber Dağları, doğusunda
Akbaba Dağı, orta kısmında Çıldır Gölü yer alır.
Başlıca akarsuyu Kura Çayıdır.
Ekonimisi hayvancılığa dayalıdır. En çok mor
karaman ve ak karaman türü koyun ve sığır beslenir.
Zengin bitki örtüsü sebebiyle arıcılık gelişmiştir.
Başta peynir olmak üzere süt ürünleri ve bal
önemli gelir kaynağıdır.
İlçe merkezi denizden 1947 m yükseklikte
bulunan Çıldır Gölü yakınlarında Kura Çayı kenarında
kurulmuştur. Çok eski bir yerleşim merkezidir.
Ardahan-Arpaçay karayolu ilçeden geçer.
Kars’a bağlı bir ilçeyken, 1992’de Ardahan’ın
il olması üzerine buraya bağlandı. İlçe belediyesi
1924’te kurulmuştur.
Daınal: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
11.240 olup, 2326’sı ilçe merkezinde, 8914’ü köylerde
yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 15 köyü
vardır. İlçe toprakları dağlar ve dalgalı düzlüklerden
meydana gelir. Ekonomisi hayvancılığa
dayalıdır. İklim şartlarının elverişsizliği yüzünden
tarım az yapılır. Yaylacılık metoduyla çok sayıda
koyun ve sığır beslenir. Hanak ilçesine bağlı
bir bucakken 1992 senesinde ilçe merkezi hâline
getirildi.
Göle: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
44.953 olup. 7542’si ilçe merkezinde. 37.411 ’i
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı
31. Çayırbaşı bucağına bağlı 24 köyü vardır. Yüzölçümü
1420 km2 olup, nüfus yoğunluğu 32’dir.
İlçe topraklan dağlık olup yüksek bir platodan
meydana gelir. Güneyinde Allahüekber Dağları,
kuzeyinde Uğurlu Dağı yer alır. Dağların kuzey yamaçları ormanlarla kaplıdır. Toprakların orta kesiminde
yer alan Göle Ovası denizden 2000 m
yüksekliktedir. Başlıca akarsuyu Kura Çayıdır.
Ekonomisi hayvancılığa dayalıdır. Geniş otlaklarda
çok sayıda sığır beslenir. Koyun yetiştiriciliği
önemli düzeyde yapılır. Canlı hayvan ticâreti
yaygın olarak yapılır. Süt Endüstrisi Kurumuna
bağlı bir süt toplama merkezi vardır. Mandıra
ve süt işleme merkezlerinin sayısı çoktur. Az
miktarda arpa, buğday ve patates üretimi yapılır.
İlçe merkezi, Oltu-Ardahan karayolu üzerindedir.
Kars’a bağlı bir ilçeken Ardahan’ın 1992
senesinde il olması üzerine buraya bağlandı. Denizden
yüksekliği 2280 metredir. İlçe belediyesi
1926’da kurulmuştur.
Hanak: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
18.393 olup, 3082’si ilçe merkezinde, 15.311’i
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 26
köyü vardır. İlçe toprakları dağlar ve dalgalı düzlüklerden
meydana gelir. Batısında Yalnızçam
Dağları, kuzeydoğusunda Keldağı yer alır. Dağlardan
kaynaklanan sular, küçük dereler vâsıtasıyla
Kura Çayına katılır.
Ekonomisi hayvancılığa dayalıdır. İklim şartlarının
elverişsiz olması yüzünden sâdece buğday,
arpa ve patates yetiştirilir. Yaylacılık metoduyla
çok sayıda sığır ve koyun beslenir. İlçe merkezi,
Yalnızçam Dağlarının güney eteklerinde bir
dere kıyısında kurulmuştur. Kars-Posof karayolu
ilçeden geçer. 1958’de ilçe olan Hanak’ın belediyesi
aynı sene kurulmuştur. Eski ismi Ortahanak’tır.
Kars’a bağlı bir ilçeyken Ardahan’ın
1992’de il olması üzerine buraya bağlandı.
Posof: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
18.661 olup, 2208’i ilçe merkezinde, 16.453’ü köylerde
yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 26,
Binbaşı Eminbey bucağına bağlı 22 köyü vardır.
Yüzölçümü 607 km2 olup, nüfus yoğunluğu 3 l’dir.
İlçe toprakları akarsu vâdileriyle derin biçimde
parçalanmış dağlık alanlardan meydana gelir. Yalnızçam
Dağları toprakları engebelendirir. Dağlardan kaynaklanan suları Posof Çayı toplar. Posof
Çayı Vâdisinde düzlükler vardır.
Ekonimisi tarıma dayalıdır. Başlıca tarım ürünleri
patates, arpa, buğday ve elma olup, az miktarda
armut ve fasulye yetiştirilir. Hayvancılık gelişmiş
olup, önemli gelir kaynağıdır. Yaylacılık metoduyla
en çok koyun beslenir.
İlçe merkezi, Posof Çayı Vâdisinin kuzey yamaçlarında
kurulmuştur. Gelişmemiş bir yerleşim
merkezidir. Ormanları ve güzel yaylaları vardır. İlçe
belediyesi 1923’te kurulmuştur. Kars iline bağlı
bir ilçeyken 1992 senesinde Ardahan il olunca
buraya bağlandı.
Târihî Eserler ve Turistik Yerleri
Ardahan, târihî eserler ve tabiî güzellikler bakımından
zengindir. Târihî eserlerin büyük kısmı
harap durumda veya yıkılmıştır. İlk yapılış şeklini
koruyan eser çok azdır.
Ardahan Kalesi: Merkez ilçede Kura Irmağının
kıyısında yapılmıştır. 1556’da yeniden tâmiı*
ettirilen kale, günümüzdeki hâlini almıştır.
Yapısı Anadolu ve Rumeli hisarlarına benzemektedir.
Surların uzunluğu 745 m olup, 14 kulesi
mevcuttur.
Şeytan Kalesi: Çıldır ilçesinde Yıldırımtepe
köyünün kuzeydoğusundadır. Kalenin içinde çeşitli
yapı yıkıntıları vardır. Kalenin kuzeyi dik kayalık,
güneyi ise derin dere yatağıdır.
Mesîre yerleri: Ardahan ili, yaylaları vegölleri
bakımından zengindir. İlin havası temizdir.
Çıldır Gölünün kıyısında kamp kurma ve balık
tutma imkânı vardır. Göle ve Posof ormanları gezilmeye
değer güzel yerlerdir.