.Bal ve balmumu gibi değerli ürünler veren anlar binlerce yıldır insan eliyle özel kovanlarda yetiştirilir. Ama arıların bal ya da balmumu üretmekten çok daha önemli bir işlevi vardır ve yeryüzünde ancılığa verilen önem asıl bundan kaynaklanır.

Gerçekten de arılar olmasaydı birçok bitki döllenemeyeceği için yeryüzünden silinirdi. Bitkilerin üreyebilmesi, çiçek tozlarını taşıyan böceklerin varlığına bağlıdır. Tozlaşma denen bu süreçte en büyük görev de çiçekten çiçeğe dolaşan arılara düşer {bak. Tozlaşma). Bu nedenle, tanm bitkilerinin tozlaşmasına yardımcı olarak insanın, yabani bitkilerde tozlaşmayı sağlayarak da hayvanların temel besin kaynaklannın tükenmesini önleyen arıların bakımı ve yetiştirilmesi büyük önem taşır.Balarılarının YetiştirilmesiBalanlanmn Apis cinsini oluşturan dört türü vardır. Ama balansı dendiğinde, dünyanın hemen her yerinde arıcıların yetiştirdiği evcil balansı {Apis mellifera) anlaşıhr. İnsanoğlu bugüne kadar çok yararlı iki böceği evcilleştirmeyi başarmıştır; bunlardan biri balansı, öbürü de ipekböceğidir. Balansı, anayurdu Avrupa’dan dünyanın birçok bölgesine yayılmış, Asya, Amerika ve Avustralya’ya götürülerek başka an ırklanyla melezleştirilmiştir.
Arıcılık yapmaya başlayan ilk insanlar an-lannı ince ağaç dallanndan örülmüş sepetlerde ya da ağaç kütüklerinin oyuklannda yetiştiriyorlardı. Sonradan hasır sepetler kullanmaya başladılar. Ama bütün bu barınaklarda anlar peteklerini doğrudan duvarların yüzeyine yaptıkları için, an topluluğuna (koloniye) zarar vermeden bal almak olanaksızdı. Bu yüzden, yaz sonunda en çok balla dolarak ağırlaşan sepetler seçilir, arılar kükürt duma–nıyla öldürülür ve duvarlardaki petekler kesilerek bahnı akıtması için ezilirdi. Ertesi yıl an yetiştiricisi ; öbür kolonilerden ayrılan ve “oğul” denen yeni sürülerle boş sepetleri doldururdu.
çıkış deliğiçerçeveanaarıengelikuluçka odacığı’
1884’te VVilliam Broughton Carr’ın tasarladığı WBC tipi an l<ovanı. Kutuların içindeki çerçevelerde, kenarları telle desteklenmiş balmumu kalıplar vardır. Arıların bu temel üzerinde yaptıkları gözler bal peteğini oluşturur. Anaarı engelinin küçük deliklerinden geçemeyen anaarı, kuluçka odacığı denen a.lt bölmedeki petek gözlerine yumurtalarını bırakır. İşçi arılar ise üst bölmelere geçerek buradaki petekleri balla doldururlar; arı yetiştiricisi balı bu bölmeden alır. Kışın içeriye soğuk girmemesi için kovanın girişi küçültülebilir. Arılar çıkış deliğinden dışarı çıkabilir, ama içeri giremez.
Bugünkü kovanlarda, alt ve üst yanı açık olan dikdörtgen biçiminde tahta kutular kullanılır. Üst üste yerleştirilen bu kutuların ya da bölmelerin sayısı koloninin büyüklüğüne göre artınhp azaltılabilir. Örneğin kışın bir kolonide bir anaan ile 8.000 kadar işçi an bulunur; ama yaz ortalarına doğru işçi anlann sayısı 60.000’e ulaşabilir. An yetiştiricisi kovandaki bölmelerin içine yanyana ve dik duracak biçimde tahta çerçeveler yerleştirir. Bu çerçevelerin içinde, her iki yüzüne kabartma olarak altıgen petek gözü kalıpları basılmış olan ince bir balmumu katmanı vardır. İşçi anlar çerçevenin iki yanını petek gözleriyle doldurabilmek için, vücutlanndaki salgı-bezlerinden daha çok balmumu salgılamaya başlarlar.
Arı yetiştiricisi bu çerçeveleri kovandan dışan çıkararak her peteği ayn ayn inceleyip anlannın durumunu yakından izleyebilir. Anlar peteklerdeki gözlerin bir bölümünü bal ve çiçektozu depolamak için kullanır, bir bölümünü de yavrulann bakımına aymrlar. Kovandaki her bölmenin ortasına yerleştirilmiş olan peteklerin gözleri oldukça küçüktür. Oysa yanlardaki peteklerde, hatta öbür peteklerden çoğunun kenarlannda gözlerin daha büyük olduğu kolayca görülebilir. Bu büyük gözler yumurtalann ve yavrulann yuvasıdır. Anaan yumurtlama zamanı geldiğinde bütün petekleri dolaşır ve döllenmiş yu-murtalannı küçük gözlere, döllenmemiş olan-lan büyük gözlere bırakır. Döllenmiş yumurtalardan işçi anlar, döllenmemiş yumurtalardan ise erkek anlar çıkar {bak. Ari).
Yeni Kovanların Kurulması
Bir kovandaki an sayısı yalnız mevsime değil, besinin az ya da çok olmasına da bağlıdır. Kovana ne kadar çok çiçektozu gelirse an sayısı da o kadar artar. Anaan yazın en sıcak ayİannda günde 1.500 yumurta yumurtlayabilir. Yeterince kalabahklaşan koloni, hava koşullan da elverişliyse, oğul vermeye hazır-, lanır. Kovandaki anlann hemen hemen yansı anaan ile birlikte kovandan aynlır ve yakındaki bir ağacın dalında hepsi birbirine sımsıkı kenetlenerek bir oğul oluşturur. ‘ Ama bu geçici bir yerleşmedir. Bu arada gözcü arılar sürekli çevrede dolaşarak yuva kurmaya elverişli bir yer ararlar. Oğul vermek koloniyi çok sarsacağı gibi an yetiştiricisinin alacağı bal miktannı ^ da azaltabilir. Ama yetiştiriciler anlannın oğul vermeye hazırlandığını önceden anlayabilirler. Çünkü kovandaki anlar uzun süre anaansız kalmamak için.eski anaan aynimadan önce gerekli önlemleri almaya başlarlar. Oğul vermeden önce yaptıklan ilk iş, genç anaan adaylarının yetiştirileceği özel petek gözlerini hazırlamak olur. Anaarılar da işçi anlar gibi döllenmiş yumurtalardan gelişir. Ama larva evresindeyken işçi arıların salgıladığı ansütüyle beslendikleri için öbür dişilerden farklı olurlar. Petekte bu özel gözlerin belirdiğini gören yetiştirici, anlannın oğul vermeye hazırlandığını ânlar.Oğul vermek an topluluklarının doğal çoğalma yoludur ve tümüyle engellenemez. Ama yetiştirici bu olayı bir süre geciktirebilir, hatta en uygun bulduğu dönemde koloniyi bölerek oğul verme zamanını öne alabilir. Böylece “yapay oğul” veren ve anaansız kalan koloni, işçi anların çıkacağı larvaları ansütüyle besleyerek yeni bir anaan üretebilir. Anlann doğal yollardan oğul vermesine de, bal üretimini olumsuz etkilemeyecek aylarda izin verilir. Yetiştirici, kovandan aynlan ve geçici bir konaklama yerinde kümelenen oğul sürüsünü silkeleyerek ya da bir fırçayla süpürerek bir kutuya doldurur. Sonra da içinde yeni çerçevelerin bulunduğu boş bir kovana yerleştirir.
Bal ve Balmumu
An yetiştiricisi kovandan bal almak için, anaannm bütün peteklere yumurta bırakmasını engellemek zorundadır. Bunun için, kovandaki bölmelerin arasına delikli bir levha yerleştirir. Daha küçük olan işçi anlar bu deliklerden geçebilir, ama anaan geçemediği için yumurtalannı yalnızca alt bölmedeki peteklere bırakmak zorunda kalır. Böylece işçi anlann bal depoladığı üst petekler alt bölmedeki yumurtalara zarar vermeden dışan çıka-nlabilir.
Bahn kaynağı çiçeklerdeki balözü ya da bitkilerin başka bölümlerinin, hatta bazı böceklerin salgıladıkları tatlı sıvılardır. Anlar topladıklan balözünü kovandaki peteklere taşır, içine bazı enzimler katarak bileşiminde-

Ataırallan News and Information Bureau
Arıcı maskesi ile duman körüğü arı yetiştiricisinin temel gereçleridir. Peteklerdeki arıları uzaklaştırmak için bir fırça kullanılır.
ki su oranını yüzde 16-20’ye düşürür ve böylece hazır olan balı gözlere doldurarak üstlerini balmumuyla örterler. An yetiştiricisi çerçeveleri dışanya çıkararak petek gözlerinin üstündeki balmumlannı bir bıçakla kazır ve balı petekten ayıracak olan santrifüj makinesine yerleştirir. Koyu kıvamlı bir sıvı halinde makineden akan bal süzülür ve hava kabarcıklannm yüzeye çıkması için birkaç gün bekletildikten sonra cam kavanozlara doldurularak saklanır.
Eskiden bütün yiyecekleri tatlandırmak için bal kullanılırdı. Bugün şekerpancarından ya da şekerkamışından şeker elde etmek daha ucuz olduğu için, dünyadaki bal üretiminin büyük bölümü kahvaltıhk olarak tüketilir. Boşalmış peteklerin eritilmesiyle elde edilen balmumunun ise, başta kozmetik sanayisi (krem, ruj gibi maddeler), mum yapımı ve petek kalıplannın hazırlanması olmak üzere çok geniş bir kullanım alanı vardır.
Arı yetiştiricisi, kovandaki balları aldıktan sonra kışın açlıktan ölmemeleri için anlarını şekerli suyla besler. Anlara verilecek şurup miktan o bölgede kışın uzun ya da kısa sürmesine bağlı olarak değişir. Örneğin Avrupa’nın kuzeybatısında kış boyunca 14 kg şeker yeterli olurken, kuzeydeki daha soğuk ülkelerde bu miktar artar, Akdeniz ikliminde ise çoğu kez arılan şurupla beslemeye bile gerek kalmaz.
Arılardan Korunma Yöntemleri
An yetiştiricileri kovanlarla uğraşırken, başlarını arılann iğnelerinden korumak için özel bir başhk giyerler. Arıcı maskesi denen bu başhk, peçeli ve geniş kenarh bir şapkadır. Geniş kenarlı olması peçeyi yüzden olabildiğince uzak tutmaya yarar. Bazı arıcılar aynca eldiven giyerler; ama bu eldivenlerle çerçeveleri tutmak ya da gerekli aletleri kullanmak pek kolay değildir. Anlan yatıştırmak ya da uzaklaştırmak için alınabilecek tek önlem de üstlerine duman püskürtmektir. An yetiştiricisi özel bir körükle kovanın tepesinden içeriye duman gönderdiğinde, bunu bir yangın habercisi sanan anlar peteklerini yeniden kurabilmek için bol bol bal yutarlar. Bu bal arılan sakinleştirir ve yetiştirici, belki bir iki arının sokması dışında, tehlikesizce kovanda çahşabilir.
Yabani Arıların Yetiştirilmesi
Bal elde etmek için dünyanın hemen her yerinde evcil balansı yetiştirilir. Bununla birlikte bazı an türlerinin, tanm bitkilerinin tozlaşmasında evcil balansından daha etkili olduğu saptanmıştır. Bu yüzden ABD’de ve Kanada’da yoncalann tozlaşmasını sağlamak için yaprakkesen anlar beslenir. Öte yandan, Meksika’nın Yucatan yöresinde yaşayan Mayalar da tarihöncesi çağlardan beri bal elde etmek için bazı iğnesiz anları yetiştirirler. Bu

anlar içi oyuk ağaç kütüklerinden yapılmış kovanlara alınır ve kütüklerin iki ucu tahta levhalarla kapatılır. Ortadaki küçük bir delikten girip çıkabilen anlar, kütüğün iki ucunda bal depolarlar. Böylece, kapak olarak kullanılan tahta levhalar çıkanlarak bal kolayca alınabilir. Mayalar’ın bal alma mevsiminde yaptıklan şenlikler dinsel bir tören niteliğindedir.