Arkeopteriks

arkeopteriks, Latince a r c h a e o p t e r y x ,
Üst Jura Döneminde yaşamış, hem kuş,
hem sürüngen özellikleri taşıyan, soyu tükenmiş
hayvan (Jura Dönemi y. 190-136
milyon yıl önce). Bilinen fosil örnekleri,
Arkeopteriks iskeleti. Kayalar içine gömülmüş olarak
bulunan bir fosilden yapılmış maket
American Museum of Natural History, New York
Bavyera’daki Solenhofen kireçtaşı oluşumunda
bulunmuştur. Çok ince taneli olan
bu Jura Dönemi kireçtaşlan, kireç yönünden
zengin çamurların sığ, tropikal deniz
ortamında, büyük olasılıkla bir mercan
lagünü içinde yavaş yavaş birikmesiyle oluşmuş
ve fosillerin görülmedik derecede iyi
korunmasını sağlamıştır.
Görünümü sürüngeni andıran ve aşağı
yukan karga büyüklüğünde, ufak bir hayvan
olan arkeopteriks, iki ayaklı küçük
dinozorlarla pek çok anatomik özelliği paylaşır.
Kafatasında kuşlannki gibi geniş bir
beyin boşluğu, iri göz yuvalan ve belirgin
bir gagası vardır. Ama bugünkü kuşlann
tersine, dişleri oldukça gelişmiştir. Uzun ve
ince boynunun çok esnek olduğu sanılmaktadır.
Basit bir omurgası ve küçük dinozorlannkine
benzeyen, ama her iki yanında
birer sıra tüy bulunan uzun ve gelişmiş bir
kuyruğu vardır. Üçer tırnakla son bulan
arka ayaklan kuşlannkine benzer; ön ayak305
arkhe
lan ise ilkel sürüngen özelliklerini korur ve
henüz kanada dönüşümünü tamamlamamış
durumdadır. Sürüngenlerle kuşlar arasında
bir geçiş özelliği taşıyan arkeopteriksin
uçma yeteneği olsa bile, bu yeteneğinin pek
gelişmemiş olduğu sanılmaktadır. Bugünkü
kuşlarda bulunan ve güçlü uçuş kaslannı
taşıyan karinasının zayıf oluşu da havada
uzun süre kalamadığını gösterir. Arkeopteriksin
bazı bilim adamlarınca sürüngen yerine
kuş sınıfına sokulmasının başlıca nedeni,
tüylerinin bugünkü kuşlannki gibi gelişmiş
olmasıdır. Tüylerinin yüksek yalıtım özelliği
taşıması da, arkeopteriksin büyük olasılıkla
sıcakkanlı bir hayvan olduğunu gösterir.