BETTÂNİ

BETTÂNf; dokuzuncu ve onuncu yüzyıllarda
yetişmiş olan Müslüman matematik, astronomi
ve coğrafya âlimi. İsmi Muhammed bin Câbir bin
Sinan er-Rakî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Avrupa’da
Al-Batenglus veya Al-Bategnî ismiyle
meşhûr olmuştur. 858 (H. 244) senesinde Harran’da
doğdu. Ömrünün çoğunu Fırat Nehri kıyısındaki
Rakka’da geçirdi. 877-918 (H. 264-306) seneleri
arasında rasat (gözlem) çalışmaları yaptı.
Abbâsî Halîfesi Me’mûn’un kütüphânesinde çalıştı.
929 (H. 318) senesinde Bağdat’tan dönüşünde
Samarra şehrinde vefât etti.
Çağımızın ileri seviyedeki astronomi bilginlerine
göre; sağlamlık ve dakîk hesaplamaları sebebiyle
ilk gerçek astronomik cetvel (zîc, almanak)
hazırlayan âlimdir. Bu cetvelleri hazırlarken o devirlerde
henüz yeni teşekkül etmeye başlayan trigonometri
ilmini mükemmel bir şekilde kullanmıştır.
Hattâ küresel trigonometri ilim dalını kurmak
şerefi ona âit olduğu gibi, trigonometriyi astronominin
hizmetine ilk defâ koyan da odur.
İlmî çalışmalarda sâdece teoriler ortaya atmakla
kalmayan Bettânî, teorilerini son derece İlmî
bir hassâsiyetle deneye tâbi tutmuştur. Güneşin
dünyâdan en uzak bulunduğu noktadaki hareketini
keşfetmiş, güneşin yörüngesinin eğimi ve dünyânın
dönüş eksenindeki değişmeler için hassas değerler
bulmuştur. Yaptığı son derece hassas rasatlar
sonucu güneş yılını ilk defâ 365 gün 5 saat 46
dakika 32 saniye olarak hesaplamıştır. Çağımızdaki
son derece gelişmiş teleskoplar ve İlmî hesaplamalar
sonucu bu değer 365 günf5 saat 48 dakika 46
sâniye olarak hesaplanmıştır. Günümüzde inhirâf
(sapma) açısı denilen dünyâmı!güneş etcâ^ndakii
dönüşüne nisbetle kendi etrâfmdaki dönüşünün
meylini de (yaz ve kış îtidâl kıymetini) hesaplamıştır.
Bu meyli, 23 derece olarak bulmuştur.
Bettânî, büyük bir doğrulukla tutulma dâiresinin
deklinasyonunu (meyil) tropikal yıl ve mevsimlerin
müddeti ile güneşin hakîkî ve vasatî hareketini
tâyin etmiştir. Arzın iki îtidâl noktası (ilkbahar
ve sonbahar noktalan) arasındaki gerilme hareketini
ve bunun sonucu, zaman denkleminin
asırdan aşıra yavaş bir değişime uğradığını isbât etmiştir.
Bununla Batlemyüs’ün günöte noktasının
sâbit olduğu iddiâsım çürütmüştür. Batlemyüs’ün
aksine güneşin görünen çapının değişmesini ve
dâirevî güneş tutulması ihtimallerini isbât etmiştir.
Ay ve gezegenlerin hareketleri hakkmdaki bilgileri
düzeltmiş ve yeni ayın görülme şartlarını
tâyine yarayan yeni ve pek mahâretli bir usûl bulmuştur.
Batlemyüs’ün îtidâl noktalan hareketi için
verdiği değerleri düzeltmiştir.
Bunlara ilâve olarak, Bettânî, küresel üçgenlere
âit bâzı problemleri doğrusal açınım izdüşümü
ile güzel bir metodla halletmiş ve bu usûllerden
Regiomontanus (1436-1476) istifâde etmiştir.
Güneş ve ay tutulmalan hakkmdaki mükemmel rasatlan,
1794 senesinde ay hareketlerinin asırlık
ivmesini tâyin hususunda Duuthom’un işine yaramıştır.
Astronomi ve matematikte asrının teki ve
İslâm astronomicilerinin pîri ve reisidir. Kırk iki sene
astronomi üzerinde çalışmış ve yukarıda işâret
edildiği gibi bu ilim dalına çok hizmet etmiştir.
Keskin bir zekâya sâhib olan Bettânî İlmî ölçmelerde
mekanik âletler kullanmıştır. Usturlâb,
mikyas, güneş saati (ufkî ve dikey), mural quadrant
(rub-ı dâiresi) kullandığı belli başlı âletler arasındaydı.
Bettânî sâdece astronomi dalında değil, matematik
ve coğrafya sâhalarmda da üstad olarak tanınmıştır.
Yeni trigonometrinin gerçek kâşifi kabûl
edilen Bettânî, İlmî çalışmalarını küresel trigonometri
üzerine teksif etmiştir. Dik üçgenleri inceleyerek,
sinüs, cosinüs, tanjant, cotanjant, sekant ve
cosekant mefhumlarını ortaya koydu. Sıfırdan 90
dereceye kadar açıların trigonometrik değerlerini
hesapladı. Cebirsel çözüm usûllerini trigonometrik
denklemlere uyguladı. Greklerin geometrik çözüm
esaslarını tenkid etti. Yerine cebirsel çözüm yolunu
getirdi. Açılann cebirsel kıymetlerini hesapladı.
Onun geometri, cebir ve trigonometrideki derinliğini
gösteren bu buluşu oldukça ilgi çekiciydi.
Bettânî, küresel trigonometrinin yanında düzlem trigonometri
üzerinde de araştırmalar yaptı.
’’İnsan, Allahü teâlânm birliğini isbâta, O’nun
emsâlsiz büyüklüğünü, yüce hikmetini, muazzam
kudretini ve eserlerinin mükemmelliğini anlamaya
astronomi ilmi sâyesinde muvaffak olur.” diyen
Bettânî, İlmî çalışma ve araştırmaları süresince
hep Allahü teâlânm büyüklüğünün sırlarını, göklerle
yeryüzü arasındaki alâkayı inceledi. Son derece
mütevâzî bir âlimdi. İlmini Allahü teâlânm
mârifetine, yâni tanınmasına hizmetçi kabûl ederdi.
Ömrünün hepsini Fırat Nehri yakınındaki rasadhânesinde
ilimle uğraşmakla geçiren Bettânî, İslâm
âleminde olduğu gibi, batılı ilim adamları tarafından
da çok faydalanılmış, onun bir dehâ olduğu
kabûl edilmiştir. İki ünlü oryantalist Gibbs ve
Kremers, Bettânî hakkında: ’’Onda şaşılacak bir zekâ
vardı. O, Müslümanların her nevî kültürünü
ihtivâ eden bir ansiklopedi gibiydi.” demişlerdir.
Ünlü bilim târihçisi G.Sarton’un ifâdesiyle Bettânî,
çağmm en büyük astronomi âlimi ve Müslüman
bilim adamlannm en büyüklerindendi. On sekizinci
asnn ünlü Fransız astronomu Laland; Bettânî’yi
gelmiş geçmiş büyük yirmi matematik bilgini araBell de onun için; ’’Trigonometriye cebir ilmini uygulayan
ilk bilim adamıdır. Yâni cebirsel trigonometrinin
kurucusudur. Târih boyunca görülen en büyük
astronomi âlimidir.” demiştir.
Eserleri: Bettânî, astronomi sâhasında çok
eser yazdı. Bunlar arasında Batlemyüs’ün eserlerini
yorumlayan dört eserinde, Batlemyüs’ün eserlerini
tam bir ilmî tenkid süzgecinden geçirerek
onun birçok görüşünü kabûl etmedi. Mühim eserleri
şunlardır:
1) Ez-Zîc-üs-Sâbiî: Bettânî’nin en büyük eseridir.
Bu eserde, her yıldızın, uzaydaki yeri, hareketleri,
yörüngeleri, matematik usûllerle hesaplanmıştır.
Hesapların ve rasatların neticelerini ihtivâ
eden bir almanak özelliğindedir. 2) Kitâbün fî Mârifeti
Metâli-ül-Bürûc fîmâ beyne Erba-il-Felek:
Aym tutulması, ay ve yıldızların doğuş yerlerinden
bahseder. 3) Risâletün fî Tahkîk-i Akdâr-il-İttisâlât,
4) Şerh-ül-Makâlât-il-Erba’a li Batlemyüs,
5) Risâletün fi Ameliyyât-it-Tercîm-id-Dakîka,
6) Kitâbu Ta’dil-il-Kevâkib, 7) İlm-ün-Nücûm, 8)
Kitâbün fi İlm-il-Felek, 9) Kitâbün an Dâiret-il-
Bürûc vel-Kubbet-iş-Şemsiyye, 10) Muhtasarım
lî Kütübi Batlemyüs-il-Felekiyye, 11) Risâletün fî
Mikdâr-il-İttisâlât-il-Felekiyye.