BİLİM ve TEKSİ
eksponansiyel olarak büyümekte olduklarını söyledik. Bu büyüm« tarzının bilgi için bile, geçerli ve sıhhatli bir tarz olmadığını da savunduk. Acaba durum genelde nasıldır?
Yakın zamanlara kadar, nüfus büyümesi, ekonomik gelişme ve diğer sosyal parametreler ile ilgili modellere ıhep eksponansiyel şekle göre tanımlanmışlardır. Üstel artış, geometrik prog-resyon veya mürekkep faiz’deki gibi artış demektir. Buna biz “Toplumsal patlama” teorisi de diyebiliriz. Bu endüstriyel ve bilim devrimleri ile ilgili istatistiklerin iki yüz yılındaki seyrine oldukça iyi uyarı bir modeldir. Bu, doğru olduğu kadar, insanı hayrete düşürücü sonuçlara da götürür. Örneğin, dünya başlıyalıdan beri yaşayan bütün bilim adamlarının 90’ı bugün hâlâ yaşamaktalar. Veya, Home Sapiens’den bugüne kadar yaşamış bütün insanların yarısı son 150 sene içinde yaşamıştır. Bununla beraber, eksponan-slyel büyümeleri istikbal içinde geçeri] saymak biraz saflık olur. Eksponansiyel modeller, sadece gelişmenin erken dönemleri için geçerli olduğu için, genelde daha sofistike (mükemmel) modellere ihtiyaç vardır. İki jenerik büyüme süreci bugün revaçtadır.
i) Lojistik veya sigmoidal eğri ki, bu birçok endüstriyel ve teknolojik faaliyet ölçülerinin büyümesine uyar. Başlangıcı eksponansiyel olup sonradan sabit değer olan bu büyüme şeklinin, doğada bitkilerin büyümesine ve aynı zamanda öğrenimin doğal gelişmesine uygun olduğu saptanmıştır; buna örnek üniversitelerin artışıdır.
i i) Bazı bilim adamlarınca tercih edilen gelişme eğrisi ise Gauss eğrisidir ki, bunu kabul edenlerin gelişmeden beklentileri sigmoldden çok farklıdır. Bu bir “çöküntü modeli” dir. Bu, ekonomi alanında bir sürü şeylere uyan bir modeldir.
Bu modelin insan toplumuna uygulanması insanın adaptif (uyum) kabiliyetini kaybetmesi demektir ki, optimist olanlar bunu kabul edemezler. O halde aynen eksponansiyel büyüme gibi, Gauss büyümesini de biz uzun vadede az olasılıklı kabul edeceğiz.
Bununla beraber, toplumun ve teknolojinin bugün bulunduğu durumdan çöküntüye doğru gitmemesi için ne gibi önlemler alınması lazımdır gibi bir soruyu da sormak herhalde lazımdır. Çöküntüye gitmememiz için hangi yönlerde hareket etmemiz ve ne gibi amaçlar/yöntemler kullanmamız lazımdır; bu zor sorulara yanıt vermeye hiç olmamış gayret göstermemiz lazımdır.
Sigmoid eğrisinin teknolojik büyümeleri iyi temsil ettiğini gördük; aynı eğri, örneğin dünya
Hammadde İhtiyaç Değişimi
düzeyinde hammaddeye olan ihtiyacın gelişmesini de iyi bir şekilde modeller. Uygarlığın gelişmesinin gidişatını da veren bu eğriler, iki önemli hususu daha göstermektedir:
a) Eğrilerin en yüksek eğilim noktaları yani, eksponansiyel büyümenin daha yavaş büyüme rejimine girdiği bölge 20’nci aşıra isabet etmektedir. Bu, enerji, nüfus büyümesi gibi sosyal parametreler içinde geçerlidir. İşte bu rejim deği-şiklidlr ki, asrımıza “bir geçicilik çağı” hissini vermektedir ve bu da geleceğin geçmişten çok farklı olacağı inancını bazı düşünürlerde yaratmaktadır. Çok uzaklarda, “steady-state” yani büyümenin çok ender olduğu bir ekonomik düzeninin olasılığını bugün bile sezebilmekteyiz. Binler herhalde bunu görmeyeceğiz; fakat bu düzene geçiş çağının problemleri ile bizim neslimizin uğraşması lazımdır.
Ekim 1984
7
b) Eğrilerin “Steady-state” halinin ortalaması sabit olsa bile, bunun alt ve üstünde büyük genli değişmeler görülmektedir. Bu rejim ile düzgün ve pürüzsüz eksponansiyel büyüme fazları arasındaki fark çok göze çarpıcı olmakla beraber bunu, bssit kontrol teorisi kullanarak izah etmek mümkündür. Eksponansiyel gelişmede en önemli olan ¡husus pozitif geri-beslemedir; bir ekonomik büyüme daha fazla büyümeye sebep olur. Steady-state, negatif geri-besleme etkenlerinin belirmesiyle başlar ve bunun tam hakim olduğu fazda da tamamlanır. Böyle bir rejimde bir büyüme, daha fazla büyümeye mani olur; örneğin ekonomik ilk büyüme için kullanılan ve kıt olan işçi, enerji, materyal ve kapital, gelecek büyüme teşebbüsleri için yeter kaynak bırakmaz. Her iki durumda da önemli olan, değişmenin stimüle edici veya bastırıcı (depressing) etkilerinin belirme zamanıdır ki, biz buna kontrol teorisinde “dönge gecikme zamanı” diyoruz. Pozitif geri-beslemede, yani eksponansiyel büyümede, bu zaman sadece büyümenin hızını tayin ettiği halde, ne<gatif geri-beslemede daha radikal bir rol oynar. Bilindiği gibi, negatif geri-beslemede zaman gecikmesi ortalama değerin alt ve üstüne çıkan ossilasyonlara neden olur. Bu ossilasyonlar, yavaş büyüyen rejimlerde (gösterdiğimiz sigmoidal eğrilerin üst kısmında) kendilerini gösterdikleri gibi, bugün olgunluğa erişmekte olan birçok sosyal büyüme olaylarında da gözlemlenebilirler.
Steady-state’in ossilasyonunu kontrol etmek çok kolay olmayabilir. Bugün dünya ekonomilerinde gözlediğimiz ekonomik durgunluk (recession), belki böyle bir ossilasyonun bir parçası olabilir. Bu tür ossilasyonları söndürmek için yegâne önlem, ekonomik ve sosyal değişimlere çabuk reaksiyon göstermektir. Bunun için de hükümetlerin değişimlere çabuk ve hızlı olarak ve fakat az dozda tepki göstermeleri icap eder; bunun aksi: yani çok geç ve fazla doz ossilasyonlara neden olur.
Bütün bunların yanında şunu gözden kaçırmamak lazımdır ki, ekonomik ve teknolojik büyüme ne duracak ne de geriye tornistan yapacaktır; fakat gittikçe azalan bir hızla devam edecektir. İşte yeni teknolojilerin böyle bir dünyada geçerli olacak şekilde tasarımlanmaları lazımdır.
Sigmoid eğrisinin düz döneminde; yani bu asrın sonu ve aolecek asrın başında yaşayan mühendis/bilim adamlarının çok uzun ömürlü problemlere, ossilasyonlu ekonomik şart altında bile geçerli cevaplar ve tasarımlar getirmeleri
1 * MUHABERE KAPASİTESİNİN ARTI-
RİLMASI (Uydular, Optik Kablo)
2 * SERVİSLERİN YAYILMASI VE TÜM-
LEŞMESİ (TN-Veri-TV-Gazete-Kitap)
3 * DİJİTALİZASYON
4 * ENDÜSTRİDEN HİZMET EKONOMİ-
SİNE GEÇİŞ (Bilgiye Dayalı Ekono-
mi)
5 * İMALATTA OTOMASYON (Robot,
Esnek İmalat, CAD/CAM)
6 * OFİS OTOMASYONU (Bürotik) (Yeni
Organizasyon ve İlişkiler)
7 * EVDE DEĞİŞİKLER
(Telemetre, telekormıt, eğlence,
eğitim)
8 * TOPLUMSAL DEĞİŞİMLER
(Politika, eğitim, Merkezi/Dağıtımlı
Yönetim, Yeni Kanunlar)
9 * BİYOLOJİK DÜZEYDE KARMAŞIKLIK
(Nihai Limit)
10 * EĞİTİM – ELEKTRONİK – MUHABE-
RE – BİLİŞİM.
OUO VADIS
icap edecektir.
Yenilenemeyen (non-replenishable) kaynakların fiyatları daima artma eğilimini göstereceğinden, ilerideki yıllarda kullanacağımız sistemlerin mümkün olduğu kadar az enerji ve materyal kullanması lazım gelecektir. Bu durum, kendi kendini besleyebilen ve büyük bir olasılıkla güneş enerjisi ve biolojikman indirgenebilen organik maddelere dayalı ekonomilerin, belki 21’nci asrın ortalarına doğru, gelişmesine kadar devam edecektir. Bu ekonomilerin tabanını mikroelektro-nik ve bioteknolojinin oluşturacağından kuşku duyulmamalıdır.
Muhabere ve Bilişimde, yani Telematikte, son birkaç on yılda, elektroniğin neden olduğu gelişmeler bugün, hiç olmamış endüstriyel ülkeleri “bilgi çağına” sokmakta ve hiç abartmasız hayatın her veçhesine etki etmektedir. Bu etkinin gittikçe artacağından hiç şüphe edilmemekte ve bunu bilen ülkeler, kendilerini bu yeni teknolojiden azami yararlanacak şekilde organize etmektedirler. ABD’de gayri safi milli gelirin yarısından fazlasını bugün “bilgi sektörü” oluşturmaktadır. İngiltere ve Fransa hem muhabere ve hem de bilişimde son yıllarda büyük gayret-
8
