BOYLAM

BOYLAM, Mm.Lânge (t), Fr. Longitude (1.), İng.
Longitude. Yeryüzünde herhangi bir noktadan geçen
meridyenin (boylam yarı dairesi, tül yarı dairesi,
nısf-un nehâr yarı dairesi) ana meridyen veya başlangıç
meridyeninden (İngiltere’deki Greenwich Meridyeni)
doğuya veya batıya doğru olan açısal uzaklığı. Nokta
Ekvatorun kuzeyinde veya güneyinde bulunduğuna
göre, bu iki meridyenin kutuplardan birinde teşkil ettiği
açı. Bu açj kenarlan Ekvator yayı ve bu iki meridyen
yayı olan küresel üçgenin kutuptaki açısıdır. Pratikte
boylam, ana ve mahallî meridyen düzlemleri arasındaki
açı diye tarif edilir ve ekvatordaki daire yayı olarak
derece (u) dakika (’) ve saniye (”) ile ölçülür; buna
“ boylam derecesi” denir. Aynı meridyen üzerinde bulunan
noktaların boylamı hep aynıdır.
Yay boylamı da denilen bu boylam derecesinin
ölçülmesi Ekvator çemberinin 360 derecesine göredir.
Ana meridyen bu çemberi kendisinden doğuya ve batıya doğru, 180’er derecelik iki bölüme ayırır. Böylece “doğu
boylamı” ve “batı boylamı” tabirleri ortaya çıkmıştır. ı
Meselâ İstanbul’un boylamı “28° 58’ ve 57” ve doğudur”
sözü, bu şehrin meridyeni ile Greenwich Meridyeni,
arasında Greenwicht’en doğuya doğru, ekvatorda bu
açıda bir yay bulunduğunu gösterir.
Dünya üzerinde bir yerin mevkiini tayin etmek için
boylam tek başına kâfi değildir. Geometrideki gibi bir
koordinat sistemine ihtiyaç olduğundan ayrıca yeryüzündeki
bu noktanın enlemini de bilmek lâzımdır.
(Bkn. Enlem).
Meridyenler arasında en geniş yer Ekvatorda olup,
uzunluğu yaklaşık olarak 112.088 m’dir. Bu mesafe
kutuplara doğru gittikçe küçülür. Kuzey ve güney 40°
enleminde 85984 m’ye; 60°’de 55682 m’ye; 80°’de 19312
m’ye düşer. Kutuplarda bu mesafe sıfıra iner. Bu uzunluk
enlem derecesinin kosünüsü ile doğru orantılı olarak
değişir. Yerküresi bir tam küre olmayıp geoid denen
toparlak ve iki kutbu biraz basık bir şekle sahip olduğundan
dolayı paralel daireleri arasındaki mesafe
(meridyen yayının uzunluğu) paralel dairesi yayının
uzunluğunun aksine kutuplara yaklaşması artar.
Meridyen kelimesi umumiyetle, kutuplardan geçen
büyük dairelerin yarısı için kullanılır. Tam arkada
kalan kısma çok kere antimeridyen; bütününe de meridyen
dairesi denir. Greenwich meridyeninin derecesi
sıfırdır.
Muhayyel olarak yerküresi kutuptan kutuba 360
meridyene bölünmüştür. Yeryüzünün her noktası 24
saatte bir güneşin önünden geçtiği için, görünüşte güneş
bir saatte 360°: 24=15° kateder. Böylece bir saatlik
zaman ölçüsünün 15 derecelik boylam farkına karşılık
olduğu bulunur. Buradan 1 derecelik, 1 dakikalık ve 1
saniyelik açı cinsinden boylam farkının sırasıyla 4
dakika (1/15 saat), 4 saniye, 4 salise (1/15 saniye) zaman değerine tekâbül ettiği anlaşılır.Güneş bir meridyenin tam üzerinde bulunduğu
zaman o yer için öğledir. Boylam, öğle çemberi olarak
ta ifade edilmektedir. Yukardaki değerlerden yararlanarak,
boylam derecesi 28° 58’ ve 57” olan İstanbul ile
Greenwich arasında 1 saat 55 dakika 55,8 saniyelik
bir zaman farkı olduğu bulunabilir. Greenwich’te öğle
iken (saat 12) İstanbul’da 13.56 olması gerekirse de,
dünya saat dilimlerine göre, saat ayarları değişmekte
olduğundan, İstanbul’daki saat o anda 15.00’i gösterecek
şekilde ayarlanmıştır. Çünki: Türkiye’nin saat ayarı
halen e.: doğu noktadan geçen meridyene göredir.
Türkiye’de saat 12.00 iken güneş bu meridyen
üzerindedir.
Harita ilmiyle, boylamın (paralel, meridyen, enlem,
boylam vs.) ilgili ilmi çalışmalar çok eskiye dayanmaktadır.
Halife Me’mun zamanında Ahmed (öl. 879) ve
Mehmed (öl. 873) kardeşler yerküresinin çapını ölçtüler.
Yaptıkları aletlerle pek çok astronomi hesaplarını
ortaya çıkardılar. Ayrıca, Batrucî, Birûnî, Ali Kuşçu,
Gıyaseddin Cemşid bu sahada çalışan başlıca
âlimlerdir.