BÜTÇE

BÜTÇE, Alm. Budget (m), Etat (m), Haushaltplan
(m), Fr. Budget (m), İng. Budget. Kamu kesiminin gelecek
bir dönem için kaynak-harcama dengesini yansıtan
ve parlementer demokrasilerde yasama organının,
yürütme organına kamu harcaması yapma ve kamu
gelirlerini toplama konusunda verdiği yetkiyi gösteren
belge.
Tarihçe: Bütçe ile ilgili yerli ve yabancı literatürden
anlaşıldığı kadarı ile, “bütçe” kelimesinin bütün dillere
İngilizce “budget” kelimesi ile girdiği ve Latince kökünün
“bulga” olduğu belirtilebilir. “ Budget” kelimesi
İngilizceye çanta, torba anlamındaki “Bouget” kelimesinin
değişmesi ile girmiş ve bugünkü manası ile ilk defa
onsekizinci yüzyıl içinde kullanılmaya başlanmıştır.
Türkiye’de “ bütçe” , kelimesi Tanzimat’tan sonra
kullanılmaya başlanmış ve 1876 yılından başlamak
üzere “Muvazene Defteri” ve “Muvazene-i Umumiye”
kelimeleri ile dilimizde yer almıştır.’Bütçe, İngiltere ve
Fransa gibi ülkelerde, ilk olarak halk hareketlerinin
siyasi baskısının bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır.
1215 yılında Bağna Carta (Büyük Berat)’ın Kral John
tarafından imzalanması ile başlıyan demokrasi hareketinde
ilk bütçe fikrinin yer aldığını söylemek
mümkündür.
Kamu Bütçesinin Mahiyeti: Konuya başlarken yapılan
giriş niteliğindeki tarif biraz uzun görünmekle beraber,
esas itibariyle, kamu bütçesi, kavramının iki
yönünü ortaya koymaktadır, şöyleki;
Ekonomik yönden: Bütçe kamu kesiminin gelecek bir
dönemdeki kaynak-harcama (arz-talep) dengesini
ortaya koymakta ve böylece ekonominin bütünü için sağlanan
toplam arz ve toplam talep dengesinin bir parçası
olmaktadır. Dolayısıyla bütçe kamu kesiminin (merkez
idare ve mahalli idareler) ekonomik bir plânı niteliğindedir.
Piyasa ekonomilerinde özel kesim yönünden
genellikle bir anlamda plânlamaya gerek duyulmaksızın
ekonomi işlemesine rağmen, kamu kesimi yönünden
böyle bir plânlama zaruri olmuştur. Bununla
beraber bütçe hukuki özellik taşıması ve fiziki dengeler
yansıtması gibi temel bazı hususlarda “Kalkınma Planı”
kavramından ayrılır. Bu arada hemen belirtmek gerekir
ki, kamu bütçesi, bir ekonominin gelecek bir dönemdeki
toplam kaynak ve harcamaların tahmin dengesini
yansıtan “Milli Bütçe”den de tamamen farklı bir
kavramdır.
Hukuki yönden: Bütçe, millet temsilcilerinden teşekkül
eden milli meclislerin merkezi yürütme organını veya
mahalli idarelerde bölge halkının, mahalli yöneticilerin
faaliyetlerim murakebe etme aracıdır. Parlamenter
demokrasilerde millet adına hareket eden meclislerin
tasdiki alınmaksızın ülke çapında herhangi bir kamu
hizmetinin yapılması, kamu hizmetleri ve kamu gelirlerinin
belirlenmesi (hizmetlerin finansman şeklinin tesbit
edilmesi) mümkün değildir. Bütçenin kanun olup olmadığı
konusunda üç ayrı görüş vardır: Bütçe diğer kanunlar
gibi hazırlanıp, görüşülüp tasdik edildiği ve yasama
organınca kşnun olarak çıkarıldığı için maddeten de
şeklen de kanundur. Bir diğer görüşe göre mücerret,
sürekli ve objektif hükümler taşımadığı ve malî yıl
sonunda ömrünü kaybettiği için bütçe ancak şekli yöndfen
bir kanun olup, öz olarak maddeten bir kanun
sayılamaz. Son bir görüşe göre ise; gider kısmı idari
tasarruf, gelirle ilgili bölümü ise bazen maddi bir kanun
bazen de idari tasarruf olarak nitelenir.
Ülkemizde bütçenin hukuki yönden ele alındığı ve
tarif edildiği görülmektedir. Anayasanın 161, 162,
163 ve 164. maddeleri bütçe ile ilgilidir. Anayasanın
dördüncü kısmında yer alan bu hükümler TVIalî
Hükümler’ alt başlığı altında yer almışlardır. Bütçenin
hazırlanması ve uygulanmasına ilişkin 161. madde
aynen şöyledir: “Devletin ve kamu İktisadî teşebbüsleri
dışındaki kamu tüzel kişilerinin harcamaları, yıllık bütçeler
ile yapılır. Malî yıl başlangıcı ile genel ve katma
bütçelerin nasıl hazırlanacağı ve uygulanacağı kanunla
belirlenir. Kanun kalkınma planlan ile ilgili yatırımlar
veya bir yıldan fazla sürecek iş ve hizmetler için özel süre
ve usuller koyabilir.
Bütçe kanununa bütçe ile ilgili hükümler dışında hiç
bir hüküm konulamaz.”
Kamu bütçesinin temel özellikleri, gördüğü fonksiyonlarla
büyük ölçüde ilişkilidir. Bu fonksiyonları denetim,
yönetim ve plan lama o la rak sıra lam ak
mümkündür. Ayni anlama gelmek üzere kamu bütçesi,
milletin kendi adına hareket eden otoriteyi denetleme
aracıdır. Aynı zamanda kamu yönetiminin ve ekonomik
planlamanın bir aracıdır.
Kamu bütçesinin temel prensipleri: Bütçenin temel
prensipleri daha önce söz ettiğimiz temel özellik ve
fonksiyonların gerçekleşmesi için uyulması zaruri olan
prensiplerdir. Genellik ve birlik prensibi olarak başlıca
iki tane temel prensipten söz edilebilir, a- Genellik Prensibi:
Bütçede bütün kamu gelir (kaynak) ve harcamaların
bütün ayrıntılarıyla yer almasına genellik prensibi adı
verilir. Genellik prensibinin bir adı tahsis yapmamadır
(Ademi tahsis). Bütün kamu gelirleri ve kamu giderlerinin
karşılığı sayıldığı zaman genellik kuralına uyulmuş,
belirli kamu geliri türleri belirli kamu hizmetlerinin karşılığı
sayıldığı zaman, söz konusu prensipten sapılmış
olur, b- Birlik Prensibi: Bütün kamu kesimi üretici birimlerinin
harcama ve gelirlerinin tek bir bütçe içinde toplanmasına
birlik ilkesi denir. Bu prensibe göre, bir
ülkede kamu harcama ve gelirleri tek elden tahmin
edilmekte, planlanmakta ve dengelenmektedirler. Birlik
kuralının diğer bir alanı konsolidasyon’dur. Kamu üretici birimleri ayrı bütçeler düzenleseler dahi, bu bütçeler
bir konsolide bütçe halinde toplanır ve birleştirilir.
Türkiye’de bütçenin temel ilkelerinden sapma gösteren en
belirgin örnek mahalli idare bütçeleridir. Buna ek olarak
katma bütçeli idareler (Gelirlerini özel gelirleri ile
karşılayan ve genel bütçe dışında yönetilen kamu kuruluşları)
de genellik ve birlik prensiplerine aykırı olarak
genel bütçenin dışında düzenlenmektedir. Kamu İktisadî
Teşebbüsleri ve Döner Sermaye İşletmeleri, (Genel
ve katma bütçeli idarelere bağlı olarak çalışan, ticari,
sınaî nitelikte faaliyetde bulunan fon işletmeleri) fiat
karşılığı mal sattıklarından bu kuruluşların gerçek
anlamda bir kamu bütçesi oldukları söylenemez.
Bütçe Sistemleri: Bütçe ya da bütçeleme sistemlerini
bütçenin, denetim, yönetim ve plânlama aracı olmasına
hizmet etme özelliğine göre şöyle sıralamak mümkün-
Bütçe Sistemleri: Bütçe veya bütçeleme sistemlerini
sistemi, c- Plan-program bütçe sistemi, şeklinde yapılan
bu üçlü ayırım aynı zamanda bütçeleme sisteminin merhale
ve kademelerini de göstermektedir. Bir başka ifadeyle,
geleneksel bütçe sistemi sadece denetimi ön plana
almakda, performans bütçe sistemi denetimin yanı sıra
yönetici başarısını da ölçmekde, plan program bütçe
sistemi ise bütçenin denetim, yönetim ve plânlama aracı
olma özelliklerinin bütününü yapısında bulundurmaktadır.
Türkiye’de ki Uygulama: Türkiye’de bütçenin birlik
prensibi büyük istisnalar ile birlikte uygulanmaktadır.
Merkezi devlet teşkilatının harcamaları ile gelirlerinin
dengelendiği genel bütçe’nin yanında, katma bütçeler,
KİT bütçeleri ve döner sermaye işletmeleri yer almaktadır.
Genel bütçe, yasama, yürütme ve yargı organlarının
bütçelerinden müteşekkildir.
Konsolide Bütçe: Genel ve katma bütçeli idare bütçelerinin
birleşmesi ile ortaya çıkar. Genel bütçeli idarelerin
harcamalarına katma bütçeli idare harcamaları
eklenmekde, bu toplamdan genel bütçeden katma bütçeli
idarelere yapılan hazine yardımları düşülünce, konsolide
bütçe harcamalarına ulaşılmaktadır.