Bütün pres işleri iki gruba ayrılabilir:
Kesme operasyonu ki bu işlemle iş parçan, ya stoktan kopardır veya kaba parçanın bir kısmı diğer kısmından kesilerek aynlır. Şekillendirme operasyonu ki bu işlemde kaba parçanın bir kısmı diğer tasıma göre kaba parçayı bozmadah (plastik deformasyon sınırlan içeririnde) pozisyonunu değiştirir.
Kesme operasyonlan şunlardır: Makadama (giyotin makasta kesme), çevre kesme (dairesel kesme mokinasında), delme, kenar kesme. Şekillendirme operasyonları şunlardır: Bükme, çekme, kıvırma, bombe yapma, şekil verme.
tikel malzeme olarak kullanılan ağır bir levhadan (daha doğrusu plâka) genel olarak şatoma ile istenilen boyutlarda kaba parçalar kesilir. Patça veya küçük parti üretiminde çelik plakadan yassı parçalar kesilirken gazdan yararlanmak en uygunudur.
‘ Metal levhalann soğuk presle işlenmelerinde büyük pi&kalar daha önce giyotin makasta¡ya dairesel kesme makasında belli ölçülerde şerit halinde veya gerekli şekile göre kesilir-r. Presleme işlemleri de 6 tondan 4500 tona kadar değişen kapasitelerdeki çeşitli tiplerde , reislerde yapılırlar.
Sıcak presleme, esas olarak hidrolik levha preslerinde ve sürtünmeli vida preslerinde ya-, dır, kollu presler bu işte çok ender kullanılırlar. Ağır çelik levhaların veya plâkaların üre-ıminde kullanılan özel makinalarda (silindir) Uç ve dört bükme merdanesi vardır. Bunlar ;vhayı çeşitli merdaneler arasında ileri-geri hareket ettirerek bir kabuk (gövde) şekli ve-irier ve her seferinde bu kabuk biraz daha kapamr yani uçlarWr1>irirte yaklaşır.
*- »V ‘i*
Sıcak presleme için stok malzeme ya periyodik parti işleyen izabe fırınlarında veya ürekli olarak malzemeyi içinde bulunduran formlarda ısıtılır.
Stok r malzemenin n ısıtılmasında geliştirilmiş metotlardan biri de elektrik endüksiyonu le ısıtmadır. Bu metot izabe fırınına göre ısıtma süresim % SO’v 88 oranında azalttığı gibi,
1 1
nalzeme üzerinde meydana gelen curuf izabe fınmndakine göre—*v—kahnlıktadır. Endük-
3 2
•iyon ısıtmasının diğer avantajları da; presleme hassasiyetinin esaslı bir şekilde gelişmesi, iş-emin otomasyonuna olanak sağlaması, pres atölyesinde^çalışma şartlarının önemli ölçüde iüzeltihniş olması olarak sayılabilir. .
Küçük kaba parçaların hassas bir şekilde preslenmesinin gerektiği durumlarda, asal gazlı oir atmosferde oksitlenmeyi önleyerek elektrikle ısıtma yapmak uygun olur. Bu metotta üzerinde hiç curuf olmayan kaba parçalar üretilebilir.
Haddelenmiş stok* malzemeden kesilen kaba parçalar. Şaft tipinde silindirik parçalar için çoğunlukla yuvarlak haddelenmiş çubukların kullanılması demirci dövmesi veya kalıpla dövmeye göre çok daha uygun olmaktadır. Bununla beraber yuvarlak çubuk malzemeden kesilen kaba parçanın ağırlığı dövülmüş kaba parçanın ağırlığım % 15 ten fazal geçiyorsa bu durumda dövülmüş kaba parçanın seçilmesi daha ekonomiktir.
Boru şeklindeki kaba parçaların da çeşitli parçaların yapımı için verimli oldukları ispatlanmıştır. Bir ton yuvaıîak stok malzemenin bir ton borudan % 33 oranında ucuz olrna-auıa karşın, borunun kutlsndmasmda metalden sağlanan ekonomi her zaman bu iki çeşit stok malzemenin üretimindeki maliyet farkını ortadan kaldıracaktır. Bu kuralın bir istisnası olarak sadece üzerinde bir çok makina işlemi uygulanan (delme, freze vs) ve malzeme kul-lunina faktörü 0,5 ten düşük olan parçalar belirtilebilir.
. / Bitmiş parçaların yapısal şekillerine iyice yaklaşabilmek, özel olarak haddelenmiş kesitlerin kullanılması ile sağlanabilir.
Kahp haddelemesi bitmiş parçaya en yakın ölçüde olan fce tekrarlanan şekilli parçaların imalinde uygulanırsa, çapakların ve kanatçıkların azaltılması nedeniyle metal kullanma faktörü % 10M.5 oranında artar. Bu da gerek kaba parça hazırlanmasında gerekse makina atölyesinde işçi üretiminin esaslı bir şekilde artmasına yol açar« Şekil 40 ta tekrarlanan şekillerin kalıpta haddelenmeleri ve enine haddelenmeleri gösterilmektedir. Aynı zamanda bîr parçanın, çubuk malzemeden kesilmiş kaba malzemeden preslenerek yapılması halinde, özel kalıplı haddelemeye göre ne kadar fazla malzeme kaybı olacağı da gösterilmektedir.
* Stok malzeme: Çeşitli kesitlerde çubuk malzeme, çeşitli profillerde boru mtiheme vb.Rot çubuğu, eksantrik mili ve 30 mm çapında bilya için bu parçalar bilinen yuvarlak çubuk malzamelerden işlenirlerse kullanılacak kaba parça ağırlıkları sırasıyla 2,23; 7,95; ve 0,164 kg dır. Eğer özel kalıplarla haddeleme, ve kalıpla enine haddeleme şekli uygulanırsa bu ağırlıklar sırasıyla 1,62; 0,32 ve 0,125 kg a indirilebilirler ve malzemede sırasıyla % 27, % 13, %24 oranında ekonomi sağlanabilir.
özel haddeleme ile yapılan kaba parçalar esas olarak kitle imalatında kullanılırlar.
Kaynaklı kaba parçalar. Preslenmiş ve kaynatılmış kaba,parçalar, endüstride büyük Ölçüde kullanılmaktadırlar. Bu tip imalat bir kural olarak döküm ve onu izleyen makina işlemi ile elde edilebilecek tipte parçaların yapısında (Şekil 41 uygulanır), ^fakinada işlenmeyi gerektiren döküm parçaların yerine preslenmiş ve kaynatılmış parçalar koyulabilirse imalat maliyeti esaslı bir şekilde azaltılmış olur. ‘
Preslenmiş ve kaynatılmış kaba parçaların dışında döküm yapılmış ve kaynatılmış kaba parçalar da sık sık kullanılmaktadır. Bu metot; yapılarında, ölçülerinde, ağırlıklarında ve malzemelerinde büyük ölçüde değişiklikler olan çeşitli gövde tipi parçaların, kaba ilk parçalarının yapımında uygulama alanı bulur. Kaba parça dökümhanede dökümle elde edilebilecek birçok basit parçaya ayrılır. Bu döküm parçalar daha sonra dökülmüş ve kaynatılmış kaba parçayı eMe etmek için kaynakla birleştirilirler. Bu işlem; pres kemerlerinin, türbin statorlarının, takım tezgahı yataklarının vs. imalâtında şık sık uygulanır. Bu tip bir kaba parçanın kullanılmasıyla üretimdeki işçilik girdisi ve metal gereksinimi önemli derecede azaltılır.Bağlantı çubuğu kaba parçasının’ çapraz haddelenme düzeni; b- Rulmanlar için kullanılan bilyalann kaba parçalarının çapraz haddelenmesi; -c- Eksantrik mili kaba parçasının (I) kalıplı haddeleme ve (II) çubuk .malzemedenpresleme şekilleri arasındaki çapak şeklinde malzeme kaybının karşılaştırılması; -d- Çapraz haddeleme metodu ile elde edilen bilyalar.
Plastikler işlenme süreçlerinin belli bir bölümünde plastik halde bulunan endüstri malzemeleridir. Yani, basınç etkisi altında istenilen şekli tam olarak alır ve üzerinden basınç kaldınlnca da bu şekli korur.
Reçine cinsi maddelerin gösterdikleri kimyasal özelliklere göre bunlardan yapılan ; plastikler iki ana gnıba ayrılırlar: .
(1) Termoset plastikler ısıtıldıkları zaman birçok çeşitli kimyasal değişikliklere uğra-, yan ve ergimez, pratikte eritilfcmeztermofcet reçine esaslı maddelerdir.
(2) Termoplastik malzemeler ısı altında yumuşayan,soğuyunca sertleşen ve ısıtılınca tekrar yumuşayan teımoplastik esaslı maddelerdir. Bu nedenle bunlar ergime özelliklerini, erime özelliklerini ve tekrar tekrar şekillendirilebilme özelliklerini korurlar.
Çok çeşitli fîziko kimyasal ve mekanik özellikleri, kendilerinden çeşitli maddelerin yapılabilmelerinin kolay olması nedeni ile termoplastik maddeler mühendislik ve diğer endüstri alanlarında geniş ölçüde uygulanma olanağı bulurlar.
Oldukça düşük yoğunlukları (1 ‘v 2 gr/ cm3), esaslı mekanik dayanıklılıkları ve yüksek sürtünme özellikleri plastiklerin metallerin yerine verimli bir şekilde kullanılmaları olanağım sağlamaktadır .(örneğin; demirsiz metaller, bronz, kurşun, kalay alaşımları, yatak malzemesi vs. yerine yatsak yapımında). Belli bazı özellikleri i)e (sessiz çalışma, korozyona dayanıklılık vs.) plastikler bazan demirli metallerin yerini alırlar. Plastiklerin yüksek elektrik izolasyonu özellikleri nedeniyle bunları radyo ve elektrik mühendisliği alanında yalıt-tan olarak, aynı zamanda porselen, ebonit, mika doğal lastik gibi maddelerin yerini alan madde olarak kullanma olanağı doğmaktadır.
Solventlerin ve bazı oksitleyici maddelerin kimyasal etkilerine dayanıklılıkları, suya dayanıklılı klan, gaz ve buhar geçirmezlik özelikleri nedeniyle termoplastik maddeler kıymetli bir endüstri malzemesi olarak; otomobil, traktör, gemi yapımı ve diğer endüstrilerde kullanılmaktadırlar.
Plastiklerden; çeşitli araçlar şu ana yöntemlerle elde edilirler. Basınçlı döküm, enjeksiyonla döküm, kalıba dökıpe.
Batmçh döküm. Plastik parçaların imalâatmda kullanılan en yaygın metot, uygun bir hararette ve< basınçta, ısıtılmış kalıp içinde plastik maddenin sıkıştınlmaadır. Plastik bileşiklerinin sıkıştırılmasında gerekli basıncı elde etmek için genellikle hidrolik presler kullanılır. Sürtünme ve vidalı presler gibi diğer teçhizat da kullanılabilir, * ,
Basınçlı döküm, preslere bağlanmış metal kalıplarla yapılır. Plastik parçaların yapımında kalıplar en Önemli takımlarou. işlem sırasında kalıplar çok kötü çalışma koşullarının etkisi altında kahrlar. Bunlan şöyle sayabiliriz tekrarlanan ağır yükler (200 veya 300 kg k/cm* ve bazan 600 ‘v 800 kg k/cm”1.’ye kadar çıkan basınçlar), yüksek hararetlerin (190°C a kadar)’ sistematik etkileri, dökün? işlemi sırasında kimyasal değişikliğe uğrayan ürünlerin korozyon etkileri. ‘ >
Enjeksiyonla döküm. Plastik parçaların üretiminde önemli bir endüstriyel metot da enjeksiyon dökümüdür. Bu bir ölçüde basınçlı dökümü andırır, işlem prensip olarak şöyledir: Döküm için kullanılacak malzeme bir doldurma hunisine doldurulur ve buradan bir besleme aleti ite ısıtma silindirine aktardır. Burada malzeme erir ve bir enjeksiyon pistonu ile yüksek basınçta itilerek bir memeden geçirilip kapalı kalıbın içine sıkıştanlır böylece kalıbın ¿eklini alır. • …..
Enjeksiyon döküm makinalan yüksek üretim kapasitelerine sahiptirler; bazılan bir vardiyada 12 ^ 16 bin parça üretebilir. Bu metot, karmaşık dişli; girintili çıkıntdı şekilli, ince duvarlı vs. parçaların yapımı için uygundur.
Kalıp içine döküm. Bu metot bağlayıcısı olan * fakat dolgu kısmı olmayan plastik par* çaların yapımında uygulama alanı bulur. Bu ayni zamanda, dökülmüş karbolit; organik cam polistıin ve diğerleri gibi çeşitli dökülmüş termoplastik maddelerin döküm halinde elde etmek için de kullandır.
Levha plastikten yapılma parçalar, endüstride geniş ölçüde kullanılmaktadır (örneğini çeşitli dişliler, yataklar vs.)’çok katlı plafctik levhadan yapdmış dişliler metal dişlilere göre sessiz çalışmaları ve çeşitli agresif maddelerin etkilerine dayanıkldıklan yönünden üstünlük taşırlar. Pek çok yerde levha plastikten yapdmış dişliler demirsiz dişlilerin yerini bütünüyle almışlardır. Bunlar; yüksek hızlı takım tezgahlarında elektrik motorlannın hareketlerini iletmek için, kullanılırlar, içten yanmalı motorlann eksantrik milleri üzerine monte edilirler Vb…’
Kimya endüstrisinde, çok katli plastik levhalardan yapdmış dişliler; bronz, pirinç veya deri gibi malzemelerden yapımış dişlilerin karşısında zayıf kaldıklan korozyon etkilerine daha iyi dayanabildikleri için çeşitli aparat ve aletlerde kullanılırlar. Dişlilerin yanınca çeşitli bazı hareket iletim elemanları da, (örneğin makaralar, halkalar vb.) plastik levhalardan yapdıriar. ^
– . V’ . . t:–..-. ^
Plastiklerin tornada, matkap tezgahında , frezede işlenmeleri öncelikle malzemenin yapışma dayanan ve aynı zamanda bağlayıcı veya ddğu elemanlarına ve parçanın hangi metotla döküldüğüne bağlı olan ççşitli özellikler gösterirler, örneğin, termoset plastikler oldukça yüksek kesme hızlarına izin verirler çünkü bu parçalar ısıtıldıklarında yumuşamazlar (Termoset plastikler için kesim bölgesinde izin verilebilir maksimum sıcaklık 160° t? dır. Termoplastik maddeler için ise sadece€0 ‘v. 100° arasında değişebilir).
Cam, kuvars veya mika tipinde dolgu elemanlı plastik parçaların işlenmesinde karbid uçlu (sert uçlu) kesme takımları kullanılır ve dolgu kısımlarındaki tabakalannyönleri dik-kate alınır. Çok katlı plastik levhadan dökümle yapılan paçaların dayanıklılığı, basınçlı dökümle elde edilen parçalardan % 40 ‘V# 50 daha azdır ve bu nedenle bunların işlenmelerinde kuvvetli tefmoset plastiklere göre daha yüksek kesme ve ilerleme hızlan kullanılabilir.
Kesme ve ilerleme hızlan, birçok endüstri plastiğinin işlenmesinde aşınmaya uğrayan kesici takımın ömrüne de bağlıdır. Kesici takımın körlenmesi daha kötü bir yüzey kalitesine neden olur ve aynca kesici takımın kesmeye başladığı noktada ve kesimi bitirip aynldığı noktada malzemenin kınlmasma yol açar. Bu, plastikler için çok özenle bilenmiş kesici takımların kullanılmasını gerektirir ve bilemeden önceki izin verilebilir aşınmayı (% öO’v. 75) önemli ölçüde azaltır. Keskin ağızlı aletlerin kullanılması gereksinimi de plastiklerin çok elastik özellik göstermelerinden doğar (Termoset plastiğin elastisitesi çelikten 40 defa fazladır). ‘
Plastiklerin düşük ısı geçirgenlikleri kesme değişkenlerinin seçimini, etkiler, çünkü işleme sırasında kesici – takım (örneğin matkapla delmede) hiç bir soğutucu kullanılmaksızın . kapalı bir hacimde çalışır, (Bu işlenen yüzeyde yanmaya, kömürleşmeye neden olabilir).
‘ Plastiklerin işlenmelerindeki diğer özelliklerden birisi de çok yoğun toz çıkarmalandır. Bu nedenle toz toplama teçhizatına gerek duyulur ve işlenen malzeme higroskopik olduğu için bir soğutma sıvısından da yararlanılamaz. Bu yüzden çoğunlukla soğutucu madde olarak basmçlıhavakullanılır. Zımpara taşında iyi bir bileme ve dikkatli bir leplemeıiin yanında, plastik işlemede kullanılan kesici takımın kesici ağızlannın açılan (matkap uçlan, tek uçlu kesici takımlar, kılavuzlar, freze çakılan vb.) demirli ve demirsiz alaşımlar için kullanılan takımlann açılarından oldukça farkladırlar. Buna göre, çok katlı bir plastiği torna ederken kullanılan P 18 dereceli, hava çeliği uçlu veya BK 6 dereceli sement karbid uçlu
bir toma kaleminin bilenmesinde kesiş açısı s : 8° —10°* boşluk açısı a- 20°ve düzlem
yaklaşma açısı ıp= 45° olmalıdır. Plastik parçaların yüzeylerine taşlama ve perdahlama ile bitim yapılır- Pratikte parlatma işlemi sadece polisaj şeklinde yapılır çünkü taşlama halinde zımpara taşının işlenen yüzeye temas süresi uzarsa yanmalara neden dur.
1 ‘
Polisaj için keçe, lastik, kaba kumaş ve fanila dokulu diskler (250 mm çapında 40—60 mm genişlikte olup 2000 d/d hızda çalışırlar), plastiklerde orta ve ince keçeleme pastalan kullanılır. 4 1
Tablo 9 da plastik paçalann genel işleme operasyonlannda ulaşılabilecek hassesiyet dereceleri verilmiştir.
Ahşap, bir çok çeşitleri ile ve oldukça ucuz bir malzeme olması nedeniyle modem mühendisliğin birçok dalında uygulanma alanı bulur, örneğin tahtanın şıi cinsleri ziraat makinalan, otomobil ve traktör endüstrisinde kullanılır: çam, karaçam, meşe, dişbudak, kayın, çınar, $irgen ve karaağaç. Ziraat makinalannın ağır yüklerin etkisi altında çalışan kritik parçalan karaçam ve sert yayvan yapraklı ağaçlardan yapılırlar.
– Ahşap, endüstride; kontrplak, kaplama tahtası, sunta ve ahşap plâkalar halinde kullanı-
. Ahşap üzerinde çürümeye’karşı dayanıklılığını arttırmak için özel.işlemler uygulanır: Havada ve özel fırınlarda kurutulur. Bundan sonra da bakır sülfat eriyiği (göztaşı), çinko ktprid veya katran ruhuna daldmlır ve boyanır.
Katı tahta (masif )diye adlandırdığımız bilinen keresteler yanında,endüstride kontıplak ve levha halinde ahşap malzemeler de kullanılır. Kontrplak birbirleri üzerine tutkalla yapıştırılmış birçok ince ahşap tabakadan meydana gelir. Yük taşıyabilecek güçte yapı parçalan ya çok katlı kontrplak tabakalarından veya 25—30 mm kalınlıkta tek kontrplak tabakasın- ‘■ dan yapılırlar.
özel reçinelere daldırıldıktan sonra sıcak olarak preslenen ince ahşap tabakalar tahta levhaları meydana getirirler, bunlar tekstil makinalannda ve elektrik mühendisliği alanında geniş ölçüde kullanıldıkları gibi hidrolik makinalann yatakları ile aşındırıcı ortamda çalışta diğer kısımlarda kullanılan demirsiz metallerin yerlerine de bu malzemeden yararlandır.
Ahşaptan yapılan parçalar, ya özel ağaç işi tezgahlarında veya bildiğimiz takım tezgahlarında işlenirler.