CÂBİR BİN HAYYAN

Modem kimyanın
kurucusu meşhûr İslâm âlimi. Tebe-i tâbiîndendir.
Asnmn fen âlimiydi. Fen ilimlerinin
bütün dallannda eser verdi. Bütün
İslâm âlimleri gibi, fen ilmini İslâmî ilimlerle
beraber okudu. Peygamberin (s.a.v.)
torunu, tasavvuf ilimlerinin mütehassısı
ve kaynağı, Ca’fer-i Sâdık hazretlerinin,
tasavvufta vârisi oğlu Mûsâ Kâzım (k.s.),
fikıhda İmâm-ı a’zam (r.a.), olduğu gibi fen
ilimlerinde ve bilhassa kimya ilminde
vârisi, Câbir bin Hayyan’dı. Fen ilimlerinin
yamnda, diğer İslâm ilimlerinde de
kitaplar yazdı.
Horasanlı, Kuşlu, Harranh ve Küfeli
olduğu söylenen Câbir’in âilesi hakkında
bilgi çok azdır. Abdullah isminde bir eczacı­
nın oğlu olduğundan bahsedilir. İslâm âleminde
“sûfi”, Avrupa’da “Geber” ismiyle
şöhret bulmuştur. Asıl ismi, Câbir bin Hayyan
bin Abdullah’tır.
Câbir bin Hayyan’m, kimya ilmini
İmâm-ı Ca’fer-i Sâdık (r.a.)’dan öğrendiği
bilinmektedir. Muhakkak ki, diğer ilimlerden
haberi olmıyan bir kimsenin Ca’fer-i
Sâdık hazretlerine talebe olması mümkün
değildir. Başka kimlerden ders aldığı kat’î
olarak bilinmemektedir. Ancak, Emevî
halifelerinden İkincisinin oğlu olan Hâlid
bin Yezid’in de O’nun hocalanndan olduğu
rivâyet edilmektedir.
Câbir bin Hayyan, o zamanda Arap âleminde
meşhur olan Simya (sihir ve büyücü­
lerin, olması mümkün olmayacak şeyi,
yapıyorlar gibi göstermeleri) ilminin bir
fen ilmi olmadığını isbât edip ondan ayn
olarak kimya ilmini kurdu. Böylelikle
bugünkü modern kimyamn da temellerini
atmış oldu. Abbâsî halifesi Hârun Reşîd’in
vezirlerinden Yahya Bermeld’nin yardı­
mını gördü. O’nun azlinden sonra bir müddet
Kûfe’de göz altında tutuldu.
Câbir bin Hayyan, işe ilk önce ilâçlar
üzerinde çalışarak başladı. Yaptığı çahş-
malan tecrübeye dayandırdı. Bu tecrübe ve
müşahedelerini kitaplara geçirdi. Çoğu
kimya ve fen bilgilerine ait beşyüzü aşkın
kitap yazdı. Bunlann arasında dînî konularda
ve diğer ilimlerde de eserleri vardır.
Kimya ilmine yaptığı hizmetlerden ba’
zılan;
Kristalleşme, damıtma, kalsinasyon
(kavurma), sublimasyon ve buharlaşma gibi’kimyevî
teknikleri getirdi.
* Mineral ve asitleri buldu.
İlk defa imbik (el-imbik) yaptı.Tecrübeleri neticesinde, tatbikî kimyaya
çok şeyler kazandırarak, yeni usûllerin
doğmasını ve tatbikî ilimler sahasında
yeni düşünce tarzlarının meydana gelmesini
sağladı.
Çeşitli metallerin kullanılır hâle getirilmesi,
çeliğin geliştirilmesi, derilerin debağ-
lanm ası, su geçirmez kum aşların
verniklenmesi, cam imâlinde mangan-4-
oksid’in kullanılması, paslanmanın önlenmesi,
altın yaldızla süsleme, boyaların ve
yağların tesbiti vb. Aynca bunların terkibi
ve kimyevî hassalanm bulmuş ve kitablanna
kaydetmiştir.
Cisimleri hassalanna göre Tiç sınıfta
tasnif ederek daha sonra yapılan sınıflandırmalara
rehberlik etmiştir. Birçok kimyevî
maddeyi tesbit etmiş ve Arabca
isim ler verm iştir. Hâlâ o isim ler
kullanılmaktadır.
Kimyevî reaksiyonlarda belli miktarların,
belirli miktarlarla reaksiyona girdiğini
söylemiştir.
Yazmış olduğu eserler asırlarca İslâm
medreselerinde okutulmuş, Endülüs müslü-
manlan yoluyla Avrupa’ya geçmiştir.
İslâm dünyâsında ve Avrupa’da, kimya
ilminde Câbir çağının sonu gelmemiştir,
öyleki Avrupa’da ba’zı kimyagerler, kabûl
görmesi için eserlerini ona mâl etmişler,
kendi eserlerine onun ismini yazmışlardır.
Eserlerinin bir kısmı kaybolmuş olup,
yirmiyedi tanesi Lâtince ve Almanca olarak
Nurenberg, Frankfurt ve Strazburg’ta
1473-1710 yıllan arasında basılmıştır.
Ba’zı kaynaklarda Câbir bin Hayyan’
ın, Cebir ilminin de kurucusu olduğu belirtilerek
bu ilme onun adı verildiği ifâde
edilmektedir. Tıb, astronomi, mantık, felsefe,
fizik, mekanik gibi ilim dallannda da
çalışmalar yapmış, onlarla ilgili eserler
vermiştir.
Basılmış eserlerinden ba’zılan;
Kitâbu’l beyân, Kitâbu’l hacer.Kitâbü’n
nûr, Kitâbu’l izâh, Kitâbu’l lstakasi’1 essi,
Kitâbu’l Istakasi’s-sânî Istakasi’s-sâlis,
Tefsirü’l-lstaka, Kitâbu’ttecrid, Kitâbu’rrahmet,
Kitâbu’l-mülk.
Basılmamış eserlerinden ba’zılan:
Kitâbu’ş-şems, Kitâbu’l-kamer, Kitâbu’
1-hayyavân, Kitâbu’l-esrâr, Kitâbu’l-bid,
Kitâbu’d-dem, Kitâbu’t-tedvir, Kitâbu’rrûh,
Kitâbu’n-nebât, Kitâbu’l-hikmet,
Kitâbu’t-tin, Kitâbu’l-anâsır, Kitâbu’lbelâgat,
Kitâbu’l-eşcâr, Kitâbu’l-bustân,
Kitâbu’s-sârî, Kitâbu’t-tâc, Kitâbu’l-elbân,
Kitâbu’r-râvda, Kitâbu’l-fikh, Kitâbu’ssemâ,
Kitâbu’l-arz, Kitâbu’ş-şiir, Kitâbu’lkim
ân el-M eâdin, K itâb u ’l-h ay âl,
Kitâbu’l-hükûmet, Kitâbu’l-hilkat, Kitâbu’
1-heyet, Kitâbun-nakd.
Bütün bu eserlerinin yanında Ca’fer-i
Sâdık hazretlerinin talebesi olmasından
dolavı râfizîlerqg.kendisine atfedilen siyasîkitaplar da vardır. Ancak o kitaplann
Câbir bin Hayyan’la bir alâkası yoktur.
1) Ahbâru’l-hukemâ sh. 128
2) Fihrist, 354
3) Hadâratu’l arab, sh. 227
4) el-A’lâm, cild-2, sh. 103
5) Esmâ-til müellifin, cild-2, sh. 249