ÇEŞME

ÇEŞME; Alm. Quelle, Brurınen, Fr. Fontaine,
İn g . Fountain. Kaynaktan çıkan suyun bir depoda
toplanarak veya kaynaktan borularla getirilerek
akıtılan suyun toplandığı lüleli veya musluklu bir
hazne şeklinde taştan, mermerden veya herhangi
bir malzemeden yapılmış umûmî su alma yeri.
Farsça bir kelime olup “çeşm” sözünden gelmektedir.
Bu söz Türkçede “göz”e karşılık olup, “su
kaynağı” mânâsındadır. Türkçede suyun kaynağına
“göze” veya “göz” dendiği gibi Farsçada da
çeşme denmektedir. Arapçada da durum aynı
olup, pınara “ayn” denmektedir. Ayn “göz” mânâsındadır.
Çeşmeler ya bağımsız olarak ortada veya herhangi
bir mîmârî esere bitişik olarak yapılırlar.
Bunlarda bir su deposu bulunur ve bu deponun
duvarına lüle veya burma musluk konularak su
alınır. Çeşmeler lüleli veya açık kalabilen musluklu
ise suları devamlı akar. Açılıp kapanabilen burmalı
musluklu ise istenildiği zaman açmakla su akar.
Çeşmelerin musluklarından akan suların döküleceği
yerde mermerden, çiniden veya diğer malzemelerden
yapılan çukur kısma tekne veya oluk
denir.
Her milletin kendi kültürüne uygun olarak
çeşmeleri görülür. Ama özellikle Türk mîmârisinde
çeşmeler önemli bir yer tutar. İslâmiyetin temizliğe
önem vermesi ve yine su hayrının sevâbının
çok olduğunun dînî kaynaklarda yer alması
sebebiyle Türklerin günümüze kadar gelen eserleri
arasında çeşmelerin çokluğu dikkat çekicidir. İbâdet
için insanların dâimâ abdest almak ihtiyacını
hissetmeleri suya ve çeşmelere çok ehemmiyet
verilmesine sebeb olmuştur. îslâmiyette bedenin ve
üzerindeki elbisenin temiz olması lüzûmu saraylarda,
konaklarda ve hattâ evlerde odaların içinekavuşmuşlardır. Bu on dört makam şunlardır: 1)
Tövbe, 2) İbâdet, 3) Zâhitlik, yâni dünyâya ve
dünyâlığa düşkün olmamak, 4) Rızâ, kadere rızâ
göstermek, 5) Kanâatkârlık, 6) Nefisle mücâdele
ve onun isteklerine uymamak, 7) Sıddîklik, 8) Tefekkür,
9) İrşâd, 10) Sâlihler makâmı, 11) Muhlisler
makâmı, 12) Ârifler makâmı, 13) Şükre –
dender makâmı, 14) Makâm-ı muhibbân (Muhabbet
sâhiblerinin makamı).