Ciupeiformes

ciupeiformes, hamsi, sardalye ve ringa
gibi ticari değeri çok yüksek türleri içeren
kemiklibalıklar takımı. Clupeiformes takımı,
büyük bölümü tropik sularda dağılmış,
yarıdan çoğu tuzlu sularda, geri kalanlann
yarısı tatlı sularda, yarısı hem tuzlu, hem
tatlı sularda yaşayan 400’ü aşkın türü içerir;
bu türlerden 20 kadarı, toplam balık nüfusunun
büyük bölümünü ve bütün dünyada
avlanan balıkların üçte birinden fazlasını
oluşturur. Ekonomik değeri olan başlıca
türler, Karadeniz faunası içinde özel bir yeri
olan hamsi başta olmak üzere, ringa, sardalye,
tirsi, çaça ve Brevoortia üyeleridir.
Bu takımın sınıflandırmasında uzmanlar
arasında tam bir görüş birliğine vanlamamıştır.
İngiliz balıkbilimci P. H. Greenwood
ile ABD’li bahkbilimciler Donn E.
Rosen, Stanley H. Weitzman ve George S.
Myers’m yaptıklan son sınıflandırma, Clupeiformes
takımını yalnızca Clupeidae (ringalar,
sardalyeler ve akrabaları), Engraulidae
(hamsiler), Chirocentridae (kurt ringalar)
ve az bilinen tek bir Afrika türünü
içeren Denticipitidae familyalarını kapsayacak
biçimde daraltılmıştır. Eskiden tarponlar
ve kemikbalıkları, sombahkları, alabalıklar
ve turnabalıkları ile Mormyridae familyası
da bu takım içinde sınıflandırılırdı.
Clupeiformes takımının üyeleri, gövdeleri
ince, iğ biçiminde, uzunluklan genellikle
30 cm’yi aşmayan küçük balıklardır; yalnızca
birkaç türün uzunluğu 50 cm’nin üstüne
çıkar. 3,5 m uzunluğundaki kurt ringa
(Chirocerıtrus dorab), boyutları açısından
takımın tek aynksı örneğidir. Takımın ayırt
edici özellikleri, iç kulak ile yüzme kesesi
arasında bağlantı kuran bir iç geçit olması,
yanal çizgilerin birbirlerine ve kulaklara
göre konumundaki tipik özellikler ve kuyruk
iskeletinin yapısıdır. Bu balıklardan
çoğunun gövdesi alttan karinalıdır; bu gövde
biçimi, balığın kann bölümünün yukarıdan
süzülen ışıkla keskin bir gölge yapmasını
önleyerek, balığın alttan yüzen saldırganlara
kolayca hedef olmamasını sağlar. Sırtın
önünde, arkasında ya da tam ortasında
bulunabilen sırt yüzgecinin konumu türlere
göre değişir. En uzun göçlere girişen en iyi
yüzücüler, yanal çizgileri çok gelişmiş ve sırt
yüzgeci önde olan türlerdir, ince, uzun ve
solucanı andıran gövdesiyle erişkinlere pek
benzemeyen larvaların sırt yüzgeci ise mutlaka
arkada bulunur.
Bu takımdaki balıkların çoğu kıyıdan biraz
uzaktaki açık sularda, kalabalık sürüler
halinde yaşar. Yeryüzündeki dağılımlan ve
yaşam biçimleri açısından açık deniz balığı
olarak kabul edilmekle birlikte, genellikle
denizlerin kıyıya yakın kesimlerinde ve
koylarda yaşamayı yeğledikleri için bu balıkları
kıyı faunası arasında saymak gerekir;
gerçekten açık deniz balığı olan ve uzun
göçler yapan türler bile yumurta dökmek
için kıyıya yaklaşır. Takımın coğrafi dağılımı
özellikle sıcaklık ve tuzluluk derecesiyle
bağlantılıdır. Türlerin yaklaşık yüzde 70’i
tropik sularda yaşar. 20’den fazla tür yalnızca
kutup ve kutup altı bölgelerde dağılım
gösterir. Güney yankürede bulunan türlerin
sayısı pek azdır. Tuzluluk derecesine göre
dağılımda da, takım üyeleri üç büyük grupta
toplanabilir: Yaşayan türlerin yarıdan
çoğu deniz balığıdır; geri kalan bölümün
yarısını yalnızca tatlı sularda yaşayan türler,
öbür yarısını ise tuzlu sularda yaşadığı halde
yumurta dökmek için akarsulara giren türler
oluşturur.
Denizde yaşayan türlerin hepsi planktonla
beslenir. Türlerden çoğunun beslenme alışkanlıklarında
mevsimlik değişiklikler görülür;
genel olarak, hemen hepsi baharda,
yumurtlama mevsiminden önce az yiyecekle
yetinip, yazın yumurta döktükten sonra çok
bol beslenen balıklardır. Örneğin ringalar
üreme mevsiminde tümüyle aç yaşarlar.
Kalabalık sürüler halinde yüzme alışkanlığı
takımın ortak özelliklerinden biridir.
Özellikle ringa ve hamsi sürüleri milyonlarca
balıktan oluşur. Güneş ışıklarının aradan
süzülmesini önleyip, yırtıcı balıklara yem
61 durman, Haro
olmamak için, sürüde küçük balıklar üstte
büyük balıklar altta yüzer. Sardalyeler bii
birlerine yakın yüzerek, ringalar tehlik
anında bir araya kümelenerek, hamsiler is
bir saldırgan yaklaştığında neredeyse de
bir balığa dönüşecek kadar birbirlerini
sokularak kendilerini korurlar. Sürünün
görünürde belli bir önderi yoktur; ama yi
görme duyularıyla ya da yanal çizgileriyle
algıladıkları duyumlarla bağlantı kuran kalabalık
bir sürü, sanki bir önderin yönetim
altındaymışçasına birdenbire yön değiştirebilir.
Clupeiformes takımının özelliklerinden
biri de, balık sürülerinin gündüzleri
genellikle derin sularda yüzüp, geceleri
planktonların hareketini izleyerek suyun
yüzeyine doğru dik olarak çıkmalarıdır.
Balıkçılar, mehtapsız gecelerde bu balıklann
su yüzeyindeki parıltılanna bakarak avın
yerini kolayca bulabilirler.
Clupeiformes takımındaki deniz balıklarının
çoğu yumurtalarını kıyıya yakın sığ
sulara bırakır. Tatlı su balıkları sığ gölleri,
üreme mevsiminde ırmaklara giren deniz
türleri ise ağır akışlı akarsu yataklarını
yeğler. Clupea ve Pomolobus cinslerinin
yapışkan yumurtaları dipteki taşlara ya da
bitkilere yapışıp kaldığı halde, çoğunun
yumurtası suda serbestçe yüzer. Tatlı su
türlerinin yumurtaları ise genellikle sudan
biraz daha ağır olduğu için dibe çökerek
kumların arasına gömülür. Kural olarak, iri
türler küçük türlerden, tatlı su türleri ise
aynı boyutlardaki tuzlu şu türlerinden daha
çok yumurta üretir. Örneğin, en küçük
türlerden biri olan çaça 2 bin kadar,
tirsilerin en iri türleri 300 bin, Brevoortia
cinsinin üyeleri ise 500 bin kadar yumurta
bırakır. Yumurtaların gelişme süresi bir iki
gün ile iki ay arasında değişir. Dişilerin
çoğu, yumurtaların çatlayıp açıldığı ay içinde
yeniden üremeye başlayabilir. Yaşamın
ilk yıllarında, daha büyük balıklara, öbür su
canlılarına ve deniz kuşlarına yem olan bu
balıklar arasında ölüm oranı çok yüksektir
(bazı uzmanlara göre yüzde 99). Bununla
birlikte, Clupeiformes üyelerinin erken olgunlaşması,
çok yumurta dökmesi ve yeryüzünde
geniş bir dağılım göstermesi bu
yüksek ölüm oranını dengelemektedir.