Clarendon (1. Kontu) Edward Hyde

Clarendon (1. Kontu), Edward Hyde,
VİKONT CORNBURY, SIR EDWARD HYDE (1643-
60), HiNDON ba r o n u Hy d e (1660-61) olarak
da bilinir (d. 18 Şubat 1609, Dinton,
Wiltshire, İngiltere – ö. 9 Aralık 1674,
Rouen, Fransa), İngiliz devlet adamı ve
tarihçi. I. Charles ve II. Charles döneminde
bakanlık yapmış, History o f the Rebellion
and Civil .Wars in England (İngiltere’deki
Ayaklanma ve İç Savaşların Tarihi) adlı
kitabı yazmıştır.
Magdalen Hall’da (Oxford) ve Londra’daki
Middle Temple’da (İngiltere’de hukuk
staj kurumu) öğrenim gördü. İlk eşi Anne
Ayliffe’in evliliklerinin altıncı ayında ölmesinden
(1632) iki yıl sonra, yüksek bir yargı
görevinde bulunan Sir Thomas Aylesbury’
nin kızı Frances’le evlendi. Kayınpederinin
yardımıyla baroda başarılı bir meslek yaşamından
geçerek medeni hukuk mahkemesinde
tezkere ve sicil görevlisi oldu. Aynca
edebiyat ve felsefe çevrelerine katılarak
pyun yazan Ben Jonson, hukukçu ve bilim
adamı John Selden, devlet adamı Lord
Falkland gibi dostlar edindi.
I. Charles’ın İskoçya’ya karşı giriştiği savaşı
finanse etmek için toplanan Kısa Parlamento’ya
(Nisan-Mayıs 1640) ve Uzun Parlamento’ya
girerek siyasete atıldı. Korsanlara
karşı ticareti korumak için konan Gemi
Vergisi’ni ve kralın öteki yeni politikalarını
eleştirerek, kraliyet yetkilerinin kötüye kullanılmasına
karşı gelişen muhalefet içinde
yer aldı ve baskıcı mahkeme ve komisyonlann
kapatılmasında önemli rol oynadı. Bununla
birlikte devlet yapısında var olan
dengeyi bozacak önlemleri reddetti ve bakanlann
seçimi konusunda krala baskı yapılmasına
karşı çıktı. Anglikan Kilisesi’nin
resmen tanınmasını başından beri desteklemesine
karşın, piskoposluk yönetimini ortadan
kaldırma girişimini eleştirdi.
Bakanlann seçimi ve kilise reformu konularında
Parlamento’ya söz hakkı verilmesini
isteyen Kasım 1641-tarihli Büyük Uyarı’nın
(Grand Remonstrance) Avam Kamarası’nda
kabul edilmesi, L Charles ile Parlamento’nun
uzlaşmasını daha da zorlaştırdı. Bu
durumda kralın bir danışmanı olarak perde
arkasında kalmayı yeğ tutan Hyde radikal
grubun Avam Kamarası’ndakı desteğini
zayıflatmak için ılımlı’ önlemter alınmasını
önerdi. Charles’ın Ocak 1642’de Parlamento’nun
beş üyesini tutuklama girişimiyle
gerginleşen ortamda, yapıcı ve ılımlı tutu;
munu sürdürdü. Westminster’dan ayrılmak
zorunda, kalan krala Mayıs 1642’de York’ta
katıldı. İç Savaş’ın başlaması üzerine kraliyet
savaş konseyinde yer almakla birlikte,
askeri harekâtlarda doğrudan görev almadı.
1643’ten sonra kralın özel danışmanı ve
hazine sorumlusu olarak, askeri önderlerin
etkisini azaltmaya çalıştı. Kralın Oxford’da
bir Parlamento toplaması yönündeki girişimi
bir sonuç vermeyince, Westminster’daki
parlamentonun tanınmasını savundu. Ocak
İ645’te Parlamento’nun, milislerin kendisine
bağlanması ve kilisenin Presbiteryen ilkelerle
örgütlenmesi yolundaki taleplerini yumuşatarak
uzlaşma sağlama girişimi de boşa
çıkınca, manevra alanı giderek daraldı ve
Galler prensinin vasiliğine atanarak kralın
çevresinden uzaklaştınldı.
Nisan 1646’da Galler prensiyle birlikte
Jersey Adasına geçti. Buradan Paris’e gitmeye
karşı çıktı ve krala gelecek için yol
gösterme umuduyla History o f the Rebellion
and Civil Wars in England adlı yapıtım
yazmaya başladı. 1648’de Paris’te yeniden
saray çevresine katılmasına karşın, pek
etkili olamadı. Entrika ortamından kurtulmak
için, yardım almak amacıyla Madrid’e
gönderilen heyette görev almayı istedi.
1651 sonbahannda Ingiltere’yi istila girişimi
başansızhğa uğrayan II. Charles’a yeniden
katıldı ve uyruklanyla uzlaşma yolunu
kapatacağı düşüncesiyle Anglikan mezhebinden
dönmesini önlemeye çalıştı. İngiltere’yi
yöneten’ Cromwell’a karşı içerden
yürütülen muhalefeti kışkırtmayı ve cumhuriyetçi
gruplan birleştirecek bir saldından
kaçınmayı savundu. Cromwell’m 1658’de
ölmesinden sonra, krallığı geri getirmek
isteyen Presbiteryenlerle görüşmeleri yürüttü
ve II. Charles’ın uzlaşıcı bir nitelik
taşıyan Breda Bildirgesi’ni (1660) hazırlamasına
yardımcı oldu.
II. Charles’ın tahta geçmesinden sonra
birçok cumhuriyetçiyi cezadan kurtaran geniş
bir affm çıkarılmasını ve krallığın gelirlerini
artırmada acele davranılmamasını sağladı.
Ordunun terhisini hızlandırdı ve dinsel
önderler arasında hoşgörülü bir hava oluşturmaya
çalıştı. Ama cumhuriyetçilere karşı
tepkinin henüz doruğunda olduğu 1661’de
seçilen Parlamento, İngiltere Kilisesi’ne
karşı olanlan yasalarla sindirme yoluna
gitti. Dinsel baskılar aşırı noktalara ulaştı.
1661’de Clarendon kontu unvanını alan
Hyde, “birinci bakan” olarak nitelendirilmesine
karşı çıkmakla birlikte, yönetime
büyük ölçüde egemen oldu. Ayrıca kızı
Anne’ın York dükü James’le yaptığı evlilik
yoluyla, kraliyet ailesiyle akrabalık kurdu.
Ama monarşinin yeniden kurulmasıyla bekledikleri
servete ulaşamayan kralcılann tepkileri,
Dunquerque’ün Fransa’ya satılması
ve karşı çıktığı II. İngiliz-Felemenk Savaşı
(1665-67) gibi etkenler düşüşüne yol açtı.
Bu arada kral ile arasının açılması ve
çevresindeki yakın görevlilerin ölmesi yüzünden,
kendisini iç savaşın felaketlerinden
sorumlu tutan Parlamento’nun saldınları
karşısında savunmasız kaldı. Ağustos
1667’de adalet bakanlığından alındı ve özel
bir mahkemede yargılanma tehdidi altında
İngiltere’den kaçmak zorunda kaldı.
Yaşamının geri kalan bölümünü Fransa’da
sürgünde geçirdi. Onunla mektuplaşmayı
devlete ihanet olarak kabul eden bir yasa
nedeniyle ülkesiyle bağlantısı kesildi. Suçsuzluğunu
kanıtlamak amacıyla 1630’larla
1660’lar arasındaki siyasal yaşamını anlatan
bir otobiyografi yazmaya başladı. 1671’de
izin alarak yanına gelen oğlu Lawrence
aracılığıyla, yanm kalmış olan History o f the
Rebellion and Civil Wars in England gibi
çalışmalarının el yazmalannı getirtti ve yeni
yazdığı otobiyografiden bölümler katarak
History’yı tamamladı. Elinde yeterli belgeler
olmadığından ve sürgün yaşamının etkisiyle
sık sık nesnellikten uzaklaştığından, bu
yapıtlarındaki bilgiler önemli eksiklikler ve
yanlışlıklar içermektedir. Ölümünden bir ay
sonra Westminster Abbey’de gömüldü.
T. H. Lister’in, Clarendon’un geniş yazışmalarından
yararlanarak yazdığı The Life
and Administration o f Edward, First Earl o f
Clarendon (1837-38, 3 cilt; Clarendon
I. Kontu Edward’in Yaşamı ve Yönetimi) ile
B.H.G. Wormald’in Clarendon: Politics,
History and Religion 1640-1660 (1951; Clarendon:
Siyaset, Tarih ve Din, 1640-1660)
yapıtlan yararlı bilgiler vermektedir.