Çöküntü vadisi

çöküntü vadisi, r îf t v a d is i ya da t e k t o n ik
ç ö k ü n t ü olarak da bilinir, eğim atımlı ya da
normal kırıklar (fay) arasındaki yerkabuğu
bölümünün çökmesiyle oluşan uzun çukurluk.
Bu tür kmklar Yer yüzeyinde oluşur ve
kırık düzleminin üst kesimindeki kayaç
malzeme, kınk zeminindeki kayacın daha
aşağısında toplanır. Çöküntü vadisi, tektonik
hareketler sonucu ortaya çıkar ve bu
özelliğiyle aşınma yoluyla oluşan akarsu ve
buzul vadilerinden aynhr.
Genellikle dar ve uzun olan çöküntü
vadilerinin uzunluğu zaman zaman birkaç
yüz kilometreyi bulur. Bu vadilerin tabanı
büyük ölçüde volkanik birikintilerle ve
deniz ya da göl tortullarıyla kaplı olduğu
için görece düz bir yapı gösterir. Yamaçlanise
basamaklar ve sekiler halinde, dik bir
biçimde aşağı iner. Vadi kenanndaki yükseltiler
bazen birkaç bin metreye ulaşabilir.
Merkezdeki çukura genellikle graben denir;
bununla birlikte bu terim bazen ana çukurda
ya da ondan aynlan ikincil çukurlarda
oluşan alt kınk vadileri gibi daha küçük
çöküntüler için de kullanılmaktadır.
Çöküntü vadileri hem kıtalarda, hem okyanus
havzalarının tabanında bulunur. Bugün
kabul edilen levha tektoniği(*) kuramına
göre, bu vadiler Yer yüzeyini oluşturan
kıtasal ve okyanussal levhaların birbirinden
aynldığı uzaklaşma kuşaklannda ortaya çıkmaktadır.
Atlas ve Hint okyanuslarında
uzanan büyük sırtlann tepeleri boyunca
sayısız denizaltı çöküntü vadisi saptanmıştır.
Bu sırtların, okyanus kabuğunun yanldığı
ve mantodan (litosfer ile Yer çekirdeği
arasındaki katman) yükselen magmanın
yeni bir kabuk oluşturduğu alanlarda ortaya
çıktığı sanılmaktadır.
Çöküntü vadilerinin kıtalar üzerindeki dağılımı
düzensiz ve oldukça seyrektir. Bununla
birlikte bu oluşumların, levha aynlmasmın
henüz başlangıç aşamasında olduğu
yörelerde ortaya çıktığı gözlenmektedir.
Çoğunun tabanında yanardağ levhalannın
oluşturduğu konik yığınlar ve derin göller
bulunur. Kıtasal çöküntü vadilerinin en
yaygın olduğu yer Doğu Afrika’dır. Buradaki
vadiler kuzey yönünde kesintisiz olarak
Kızıldeniz’e, doğu yönünde ise okyanusun
orta kesimindeki sırt sistemine doğru
uzanır. Başka önemli çöküntü vadileri arasında
SSCB’deki Baykal Çöküntü vadisi,
AFC’deki Ren Çöküntü vadisi ve ABD’de
Califomia’daki Büyük Vadi sayılabilir.