CUMHURBAŞKANI

CUMHURBAŞKANI; Alm. Staats-, Reichs-,
Bundes-prasident (m), Fr. Président (m) de la
République, İng. Président ofthe republic. Cumhûriyet
rejimi ile idâre edilen ülkelerde, umûmiyetle
devlet başkanma verilen sıfat. Cumhurbaşkanı
bâzı ülkelerde parlamento tarafından seçilir.
Yalnızca devlet başkamdir, hükümet başkanı değildir
(Türkiye’de olduğu gibi). Başkanlıkla yönetilen
cumhûriyetlerde ise, devlet başkanı genel
seçimle seçilir. Hem devlet hem de hükümet başkamdir
(ABD’de olduğu gibi).
Türkiye’de 1923’te Cumhûriyetin îlâm ile devlet
başkanı “Cumhurbaşkanı” sıfatını almıştır. Devletin
üç ana fonksiyonundan “Yürütme” hiyerarşisinin
başında yer alan Cumhurbaşkanının statüsü,
görev ve yetkileri 1982 Anayasası’nm 8,101, 102,
103. maddeleriyle şu şekilde tesbit edilmiştir:
Cumhurbaşkanı, TBMM’de kırk yaşını doldurmuş
ve yüksek öğrenim yapmış kendi üyeleri
veya bu niteliklere ve milletvekili seçilme yeterliliğine
sâhip Türk vatandaşları arasından yedi
yıllık bir süre için seçilir.
Cumhurbaşkanlığına TBMM üyeleri dışından
aday gösterilebilmesi, Meclis üye tam sayısının en
az beşte birinin yazılı teklifi ile mümkündür.
Bir kimse iki defâ Cumhurbaşkanı seçilemez.
Cumhurbaşkanı seçilen kişinin varsa partisiyle
ilişiği kesilir ve TBMM üyeliği sona erer.
Cumhurbaşkanı, TBMM üyelerince gizli oyla
seçilir. TBMM toplantı hâlinde değilse hemen
toplantıya çağrılır.
Cumhurbaşkanının görev süresinin dolmasından
otuz gün önce veya Cumhurbaşkanlığı makâmmın
boşalmasından on gün sonra cumhurbaşkanlığı
seçimine başlanır ve seçime başlama târihinden
îtibâren, 30 gün içinde sonuçlandırılır. Bu
sürenin ilk on günü içinde adayların Meclis Başkanlık
Divanına bildirilmesi ve kalan yirmi gün
içinde de seçimin tamamlanması gerekir.
En az üçer gün ara ile yapılacak oylamaların
ilk ikisinde bir aday için üye tam sayısının üçte iki
çoğunluk oyu sağlanamazsa üçüncü oylamaya geçilir.
Üçüncü oylamada üye tam sayısının salt çoğunluğunu
sağlayan aday, cumhurbaşkanı seçilmiş
olur. Bu oylamada da salt çoğunluk sağlanamazsa,
en çok oy almış bulunan iki aday arasında dördüncü
oylama yapılır. Bu oylamada da üye tam sayısının
salt çoğunluğu ile cumhurbaşkanı seçilemediği
takdirde derhal TBMM seçimleri yenilenir.
Seçilen yeni cumhurbaşkanı göreve başlayıncaya
kadar, görev süresi dolan cumhurbaşkanı göreve
devâm eder.
Cumhurbaşkanı devletin başıdır. Bu sıfatla
Türkiye Cumhûriyetini ve Türk Milletinin birliğini
temsil eder. Anayasanın uygulanmasını, devlet
organlarının düzenli ve uyumlu çalışmasını gözetir.
Bu amaçlarla Anayasanın ilgili maddelerinde
gösterilen şartlara uyarak yapacağı görev ve kullanacağı
yetkiler şunlardır:
a) Yasama ile ilgili olânlar: Gerekli gördüğü
takdirde, yasama yılının ilk günü TBMM’de açılış
konuşmasını yapmak, TBMM’yi gerektiğinde toplantıya
çağırmak, kânunları tekrar görüşülmek üzere
TBMM’ye geri göndermek, Anayasa değişikliklerine
ilişkin kânunları gerekli gördüğü takdirde
halk oyuna sunmak, kânunların, kânun hükmündeki
karamâmelerin, TBMM içtüzüğünün, tamâmının
veya belirli hükümlerinin Anayasa’ya şekil
veya esas bakımından aykırı oldukları gerekçesiyle
Anayasa Mahkemesine iptal dâvâsı açmak,
TBMM seçimlerinin yenilenmesine karar vermek.
b) Yürütme alanına ilişkin olanları: Başbakanı
atamak ve istifâsmı kabul etmek, başbakanın
teklifi üzerine bakanları atamak ve görevlerine son
vermek. Gerekli gördüğü hâllerde Bakanlar Kuruluna
başkanlık etmek veya Bakanlar Kurulu’nu başkanlığı
altında toplantıya çağırmak, Türkiye Cumhûriyetine
gönderilecek yabancı devlet temsilcilerini
kabul etmek. Milletlerarası antlaşmaları onaylamak
ve yayınlamak, TBMM adına Türk Silâhlı Kuvvetlerinin
başkomutanlığını temsil etmek Türk Silahlı
Kuvvetlerinin kullanılmasına karar vermek, Genelkurmay
Başkanım atamak, Millî Güvenlik Kurulunu
toplantıya çağırmak ve bu kurula başkanlık etmek.
Başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu kararıyle
sıkıyönetim veya olağanüstü hâl îlân etmek
ve kânun hükmünde karamâme çıkarmak, karamâmeleri
imzâlamak. Sürekli hastalık, sakatlık ve kocama
durumunda olan hükümlülerden gerekli gördüklerinin
cezâlarmı hafifletmek veya kaldırmak.
Devlet Denetleme Kurulunun üyelerini ve başkanını
atamak. Devlet Denetleme Kuruluna inceleme,
araştırma ve denetleme yaptırmak. Yükseköğretim
Kurulu üyelerini, üniversite rektörlerini seçmek.
c) Yargı ile ilgili olanlar: Anayasa Mahkemesi
üyelerini, Danıştay üyelerinin dörtte birini, Yargıtay,
Cumhûriyet Başsavcısı ve Yargıtay Cumhûriyet
Başsavcı vekilini, Askerî Yargıtay üyelerini, Askerî
Yüksek Mahkemesi üyelerini, Hâkimler ve
Savcılar Yüksek Kurulu üyelerini seçmek.
Cumhurbaşkanının Anayasa ve diğer kânunlarda
Başbakan ve ilgili bakanın imzâlarına gerek
olmaksızın tek başına yapabileceği belirtilen işlemleri
dışındaki bütün kararlar, Başbakan ve ilgili
bakanlarca imzâlanır. Bu kararlardan Başbakan
ile ilgili bakanlar sorumludur.
Cumhurbaşkanının re’sen imzâladığı kararlar
ve emirler aleyhine Anayasa Mahkemesi dâhil,
yargı mercilerine başvurulamaz. Cumhurbaşkanı
vatana ihânetten dolayı TBMM üye tam sayısının
en âz üçte birinin teklifi üzerine, üye tamsayısının
en az dörtte üçünün vereceği kararla suçlandırılır.Cumhurbaşkanının hastalık ve yurt dışına çıkma
gibi sebeplerle geçici olarak görevinden ayrılması
hallerinde, görevine dönmesine kadar;
ölüm, çekilme veya başka bir sebeple Cumhurbaşkanlığı
makâmının boşalması hâlinde de yenisi
seçilinceye kadar, TBMM Başkanı, Cumhurbaşkanlığına
vekillik eder ve Cumhurbaşkanına
âit yetkileri kullanır.
Türkiye Cumhûriyetinin Cumhurbaşkanları
M. Kemâl
Atatürk……………. 29 Ekim 1923 .10 Kasım 1938
İsmet İnönü……… 11 Kasım 1938 22 Mayıs 1950
Celâl Bayar……… 22 Mayıs 1950 27 Mayıs 1960
Cemal Gürsel
(Devlet Başkanı) .27 Mayıs 1960 15 Ekim 1961
Cemal Gürsel……16 Ekim 1961….28 Mart 1966
Cevdet Sunay 29 Mart 1966 28 Mart 1973
Fahri Korutürk….06 Nisan 1973 6 Nisan 1980
Kenan Evren
(Devlet Başkanı). 18 Eylül 1980..8 Kasım 1982
Kenan Evren 09 Kasım 1982 9 Kasım 1989
Turgut Özal……… 09 Kasım 1989 17 Nisan 1993