Mal sahibi malım piyasa fiyatıyla darda kalanaverirse: Bu takdirde darda kalanm bu malı satm alması farzdır.İmam Nevevi el-Mecmû’da bu durum hakkında şöyle demiştir:«Burada satın almak farzdır ve bu konuda görüş ayrılığıyoktur.» (151) Yani satın almaması caiz değildir. Satın almadığıiçin ölürse günahkâr olur; çünkü canını kurtaracağı içinsatm alması farz olan bir şeyi almamakla âdeta mübâh olanbir şeyi yemeyerek acından ölen kimse gibi olmuştur.75 — c ) M a l s a h i b i v e r m e k i s t e m e d i ğ i z a m a n : B u s e b e p l em a l s a h i b i i l e k a v g a e t m e s i c a i z o l d u ğ u d u r u m l a r d a o n u n l ak a v g a y a g i r i ş m e s i f a r z m ı d ı r y o k s a c a i z m i d i r ?M â l i k i l e r e g ö r e k a v g a e d e r e k m a l ı a l m a k g e r e k l i ( v â c i b )d e ğ i l d i r . D e r d i r ’i n e ş – Ş e r h u ’l – K e b i r ’i n d e « Y i y e c e ğ i n s a h i b i v e r m e k i s t e m e z s e d a r d a k a l a n m o n u n l a k a v g a e t m e s i c a i z d i r » , d e n i l m e k t e d i r . (152).Şâfiiler arasmda bu mevzûda görüş ayrılığı vardır. Nevevişöyle der: «Burda en sahih hüküm şudur: Darda kalamn zorlaalması gereklidir, fakat öldüresiye kavga gerekli (farz) değildir;saldıranı bile önleyip defetmek gerekli olmadığına göreburada da olmaması tabiîdir.» (153)Öyle anlaşılıyor ki Hanbelilerin mezhebi de Nevevî’nin dediğigibidir. Çünkü el-Muğnî sahibinin dediği üzere Hanbelileregöre de saldıranı defetmek, yani öldürmek pahasına meşrû müdâfaahakkmı kullanmak farz değildir. (154)Z a r û r e t D o l a y ı s ı y l a B a ş k a s m m M a l m ı A l a n a C e z a Y o k t u r :76 — Yukarda zikrettiğimiz detaylar çerçevesinde başkasınınmalını zarûret yüzünden alan kimseye ceza yoktur; çünküdin (hukuk) ona izin vermiştir, izin cezayı düşürür. Dardakalanın başkasmm malını almasının caiz olduğu hükmündebütün İslâm fıkıhçılannın ittifak ettiklerini zikrettikten sonra,vâcib (farz) olduğu mevzûunda ihtilâf bulunduğunu, yani bazılarınagöre zorla almamn farz olduğunu ifade ettik; bu durumdacezadan nasıl bahsedilebilir? Gerçekte zarûret, başkasınınmalını alan kimseden hırsızlık cezasını düşürür, yeter kialman mal doğrudan doğruya zarûreti gideren cinsten olsun ve
s a h i b i d e o n a z a r û r e t h a l i n d e m u h t a ç b u l u n m a s ı n . B u n u n i ç i n d i r k i H z . Ö m e r ( r .a .) k ı t l ı k y ı l ı n d a h ı r s ı z l ı k c e z a s ı n ı d u r d u r m u ş , t a t b i k e t m e m i ş t i r . B a z ı k i m s e l e r H z . Ö m e r ’i n b u t a s a r r u f u n u , n a s k a r ş ı s ı n d a b i r i ç t i h a d t e l â k k i e d e r e k g a y r – i s a h i h s a n m ı ş , b ö y l e o l d u ğ u n u i d d i a e t m i ş l e r d i r . B u n u n k a r ş ı s ı n d a b a z ı k i m s e l e r d e H z . Ö m e r ’i n b u t a s a r r u f u n u , z a m a n m d e ğ i ş m e s i y l e h ı r s ı z l ı k c e z a s ı g i b i k e s i n n a s s a d a y a n a n h ü k ü m l e r i n b i l e d e ğ i ş e b i l e c e ğ i n e d e l i l s a n m ı ş l a r d ı r . B u i d d i a v e z a n l a n n i k i s i d e h ü k ü m s ü z v e i s a b e t s i z d i r ; ç ü n k ü g e r ç e k b u n l a r ı n v e o n l a n n s a n d ı k l a r ı n d a n b a ş k a d ı r . H z . Ö m e r ’i n y a p t ı ğ ı c a i z o l a n b i r i c t i h a d – d ı r ; ç ü n k ü b u , n a s l a r m k a r ş ı s ı n d a v e o n l a n i l g â v e i p t a l e d e n b i r i c t i h a d o l m a y ı p , n a s s ı n u y g u l a m a s ı i l e a l â k a l ı b i r i ç t i h a d – d ı r . B u n u n a ç ı k l a n m a s ı n a g e l i n c e : U m u m î a ç l ı k h a l i n d e h e m e n h i ç b i r h ı r s ı z b u l u n m a z k i b a ş k a s ı n ı n m a l ı n ı , a ç l ı ğ ı n ı g i d e r m e k v e ö l ü m d e n k u r t u l m a k i ç i n a l m ı ş o l m a s ı n . B ö y l e o l u n c a d a o – n u n h ü k m ü , d a h a ö n c e a ç ı k l a d ı ğ ı m ı z , b a ş k a s ı n ı n m a l ı n ı a l m a s ı n a i z i n v e r i l m i ş d a r d a k a l a n k i m s e g i b i d i r ; d o l a y ı s ı y l a d a c e z a g e r e k m e z . « H z . Ö m e r n i ç i n h ı r s ı z l a r ı n m u h a k e m e e d i l m e s i n i , z a r û r e t h a l i s a b i t o l a n l a r ı n a f f e d i l m e s i n i , s a b i t o l m a y a n l a r ı n i s e c e z a l a n d ı r ı l m a s ı n ı e m r e t m e d i ? » d e n e b i l i r . B u n a c e v a b ı m ı z ş u d u r : U m u m î k ı t l ı k v e a ç l ı k h â k i m o l d u ğ u i ç i n , h e r h ı r s ı z h a k k ı n d a d a r d a k a l m a ş ü p h e v e i h t i m â l i m e v c u t t u r . H a d l e r ş ü p h e b u l u n u n c a d ü ş e r , t a t b i k e d i l m e z ; n i t e k i m h a d i s b u n u a ç ı k ç a i f a d e e t m i ş t i r . H e r h a n g i b i r h ı r s ı z h a k k ı n d a b u ş ü p h e n i n t a h a k k u k u ü z e r i n d e b i r ş ü p h e b u l u n s a b i l e « ş ü p h e , m a z n u n u n l e h i n d e t e f s i r e d i l i r .» B u s e b e p l e h a l k ı n a ç l ı k , k ı t l ı k v e s ı k ı n t ı l a r i ç i n d e y ü z d ü ğ ü b i r z a m a n d a o n l a n m u h â k e m e l e r l e m e ş g u l e t m e y e i h t i y a ç y o k t u r . H z . Ö m e r ’i n , H â t i p b . E b î – B e l t e ’a ’n ı n k ö l e l e r i m e s e l e s i n d e y a p t ı ğ ı d a a y n ı n e v i d e n b i r t a s a r r u f t u r . K ö l e l e r b i r i s i n i n d e v e s i n i ç a l m ı ş l a r d ı , a d a m o n l a n y a k a l a y a r a k H z . Ö m e r ’e g e t i r d i , k ö l e l e r h ı r s ı z l ı k y a p t ı k l a n n ı i t i r a f e t t i l e r . H z . Ö m e r ö n c e o n l a r ü z e r i n d e h ı r s ı z l ı k c e z a s ı n ı t a t b i k e t m e y e n i y e t l e n d i , s o n r a b u n d a n v a z g e ç t i v e ç a ğ ı r t m ı ş o l d u ğ u A b d u l l a h b . E b î B e l t e ’a ’y a ş ö y le h i t a p e t t i : «Dikkat et! Eğer bilmeseydim ki siz bunları çalıştırıp aç bırakıyorsunuz -ki Allah’ın haram kıldığı bir şeyi yeseler onlar için helâl olur- eğer bu durumu bilmeseydim ellerini keserdim.» (155) B u t a s a r r u f . A l l a h ’ı n i l h a m ı n a m a z h a r H z . Ö m e r ’i n ( r .a .)