DİL AİLELERİ
Dünyadaki diller birçok biçimde sınıflandırılabilir: coğrafî veya siyasî dağılımlarına göre (bu durumda Avrupa dillerinden, Afrika dillerinden, Asya dillerinden… söz edilir); yapı türleri’ne göre (ti-polojik sınıflandırma: bu durumda diller üç büyük gruba ayrılabilir: bitişimli veya bağlantılı diller, mesela Türkçe; yalınlayan diller, mesela Çince veya Vietnamca; bükünlü diller, mesela Yunanca veya Latince); feöfeett’lerine göre (genetik veya dil ailelerine göre sınıflandırma).
Ortak bir kökenleri bulunduğunda, yani aynı dilden geldiklerinde dillerin aynı aileye ait olduğu söylenir; bu akrabalık tarihsel dilbilimin yöntemlerinden yararlanılarak ispatlanabilir: söz varlığı ve sözdizimsel yapılar karşılaştırılır. Dil aileleri alt ailelere veya öbeklere ayrılır.
Bazı aileler çok iyi betimlenmiştir, bazılarıysa dilbilimciler için hâlâ birkaç sorun yaratır. Nitekim Hint-Avrupa dilleri bütün olarak çok iyi bilinir, buna karşılık sözgelimi Nijer-Kongo ailesinde sınıflandırılmış olan dillerin tarihi konusunda aşağı yukarı hiçbir şey bilinmez.
Hint-Avrupa dilleri. Avrupa’da ve Asya’da konuşulur ve değişik öbeklere ayrılmıştır:
– Roman öbeği, Güney Avrupa’da konuşulan ve tümü de Latin-ceden gelen dilleri, yani Fransızca, İtalyanca, İspanyolca, Portekizce, Romence, Katalanca, Oc dili, Sardinya dilini içerir. Bu diller arasından üçü, yani Fransızca, İspanyolca ve Portekizce sömürgecilik döneminden beri dünya çapında bir yayılma göstermiştir.
– Slav öbeği, bir doğu koluna (Rusça, Beyaz Rusça, Ukraynaca), bir batı koluna (Lehçe, Çekçe, Slovakça), bir de güney koluna (Bulgarca, Sırpça, Hırvatça) ayrılır. 1990’lı yılların başlarına kadar Rusça, eski Sovyetler Birliği’ni oluşturan bütüne bağlı Doğu Blo-ku ülkelerine egemen oldu;
– Germen öbeği, İngilizce, Almanca, Hollandaca ve kuzey dillerini (Danca, İsveççe, Norveççe) içerir ve Avrupa’nın kuzeybatısında konuşulur. Bu öbekten olan diller arasında yalnızca İngilizce sömürgeleşme döneminden bu yana uluslararası bir önem kazanmıştır;
– Kelt öbeği, Bretagne bölgesinde (Fransa) konuşulan Breton-ca’yı, Galler’de konuşulan Galceyi, bir de İrlanda Galcesi ile İs-koçya Galcesini içerir;
– Baltık öbeği, Litvanca ile Letoncayı içerir;
– İran öbeği, Farsça, Peştuca, Belucca, Tacikçe, Kürtçe gibi her şeyden önce İran’da ve Afganistan’da konuşulan dillerden oluşur;
– Hint öbeği, Hintçe, Urduca, Bengalce, Pencabca, Marathaca, Guceratça, Öriyaca gibi Hindistan, Pakistan, Nepal ve Sri Lan-ka’da konuşulan, sayıları yirminin üstünde dili kapsar.
– Bu öbeklere ayrıca kendi başlarına bir öbek oluşturan Arnavutça, Ermenice veya Yunanca gibi diller de eklenmelidir.
Hamî-Samî dilleri. Afrika ve Asya’da konuşulan bu diller beş kola ayrılır:
– Samî kotu, İbranîcenin (bu dil uzun süre ölü dil olarak sınıflandırıldıktan sonra İsrail’de, yaşayan dil statüsüne kavuştu) yanı
sıra Arapça (Moritanya’dan Irak’a, Yemen’den Suriye’ye kadar konuşulur), Amharca (Etyopya’da konuşulur), Gezce ve Tigrece-yi kapsar; öbek ayrıca Asurca, Aramca ve Fenike dilini de içerir;
– Mısır kolu, eski Mısır dilinin devamı olarak Koptçayı içerir;
– Berberî kolu, Kabiliyece, Şluhça, Zenagaca ve Tamaşekceyi içerir; bunlar özellikle Cezayir, Fas, Mali ve Nijer’de, ayrıca Tunus, Libya, bir de Mısır’da dağınık halde yaşayan birkaç küçük topluluğun konuştuğu aynı dile ait lehçelerdir;
-Kuşi kolu, özellikle Afrika’nın doğu kesiminde konuşulan So-malice, Gallaca, Becacayı içerir;
– Çad kolu, Çad’da, Nijer’de ve Nijerya’da konuşulan dilleri içerir; en önemlisi Hausacadır.
Fin-Ugor dilleri. Özellikle Fince (Finlandiya’nın dili) ve Macarca, ayrıca Estonca, İskandinav ülkelerinin ve Rusya’nın kuzeyinde konuşulan Laponca, bir de az konuşulan, aralarında da Samoyed-ce, Vötyakça, Çeremiscenin de bulunduğu birkaç dil daha içerir.
Bantu dilleri. Afrika’nın güney kesiminde, Gabon, Zaire, Kongo, Tanzanya, Mozambik, Zambiya’da konuşulan bu diller belli sayıda taşıt da içerir, bunlar arasında da Zaire ve Kongo’da konuşulan özellikle Lingalaca, Lubaca ve Kongoca sayılabilir; ayrıca Tanzanya’nın ulusal dili durumuna gelen ve aynı zamanda Kenya’da, Uganda’da, Zaire’de, Ruanda’da, Burundi’de, Komor-lar’da konuşulan Svahilice de Bantu dilleri arasında yer alır.
Nijer-Kongo dilleri, birçok öbeğe ayrılmıştır ve bu öbekler Batı Afrika ile Sahil bölgesinin güneyinde temsil edilir:
– Batı Atlantik öbeği, Senegal’de ve Gambiya’da konuşulan Uo-lofca, Senegal’de konuşulan Sererce, Moritanya’dan Kamerun’a kadar Batı Afrika ve Orta Afrika’daki yaklaşık on ülkede konuşulan Pölce gibi dilleri içine alır;
-Mande öbeği, Mali’de konuşulan Bambaraca, Burkina Faso’da-ki Boboca, Fildişi Kıyısı’ndaki Diulaca, Senegal, Gine, Mali ve Fildişi Kıyısı’ndaki Malinkece, Senegal, Moritanya ve Mali’deki So-ninkece ve Gine’deki Susucayı kapsar;
– Volta öbeği, Mali ve Fildişi Kıyısı’ndaki Gurca, Fildişi Kıyısı, Togo ve Burkina Faso’daki Kasemceyi içine alır;
– Kva öbeği, Fildişi Kıyısı ve Gana’daki Akanca Yorubaca ve İbocayı kapsar
Altay dilleri. Bu diller üç öbeğe ayrılır:
– Türkçe öbeği, Türkiye Türkçesinin yanı sıra Azerice, Özbekçe, Türkmence, Kazakça, Kırgızca, Yeni Uygurca gibi Orta Asya’da ve Rusya’nın güneyinde konuşulan yirmiden fazla dili içerir;
– Moğol öbeği, Afganistan’dan Moğolistan’a kadar uzanan bir alana yayılmıştır;
– Tunguz öbeği, Mançucanın (günümüzde artık konuşulmayan bu dilin yerini Mandarin Çincesi almıştır) yanı sıra Nanayca, Evenkice gibi Asya’nın kuzey kesiminde konuşulan dilleri kapsar.
Çin-Tibet dilleri. Üç öbeğe ayrılır:
– Tibet-Birman öbeği, Asya’da Vietnam’dan Keşmir’e kadar konuşulan Tibetçe, Birmanca, Garoca, Nagaca gibi dilleri kapsar;
– Çince öbeği, Mandarin (Çincede putanghua olarak adlandırılır, «ortak dil» anlamını taşır, ulusal dil statüsüne yükseltilmiştir), Kanton, Hakka, Min, Vu, Hunan lehçeleri gibi, Çin’de bir milyarın üstünde kişi tarafından konuşulan dilleri içerir;
– Tayca öbeği, Taycanın da bulunduğu otuz kadar dil içerir.
Dravid dilleri. Özellikle Hindistan’ın güneyinde konuşulur,
nedeni de Hint-Avrupa dillerinin ilerlemesi sonucu bu dillerin yarımadanın ucuna doğru gerilemiş olmasıdır. Teluguca, Tamilce, Kanaraca, Gondca ve Malayalamca gibi diller bu ailede yer alır.
Kafkasya dilleri. Adlarım aldıkları bölgede ve çe nuşulurlar ve iki öbeğe ayrılmışlardır:
– Güney Kafkasya öbeği, Gürcüceyi ve Mingrelyac;
– Kuzey Kafkasya öbeği, Avarca, Çeçence, Abhazc taycayı içerir.
Japonca ve Korece, akrabalık yapıları yakın bir tar kavuşmuş bir aile oluşturur.
Amerika dilleri. AvrupalIların gelişinden önce A sının bütününde Amerika yerlileri yaşıyordu; Kuzey yerli dillerinin yerini zamanla İngilizce, Fransızca ve aldı, ama bu yerli dillerinden bazıları Orta ve Güney hâlâ varlıklarını sürdürmektedir; hatta kimileri okull, mekte, yetişkinlere okuma yazma öğretimi sırasında yararlanılmaktadır,
Kuzey Amerika’da özellikle şu dil aileleri göze çar
– Eskimo-Aleut ailesi, Aleut, înupik, Yupik gibi güm lâ Kanada’da, Grönland’da ve Aleut Adaİarı’nda koni ri içerir;
– Algonkin ailesi, Büyük Göller bölgesinde yaygıı Foks, Şayen, Delaware, Mikmek ve Blackfoot (Karaa ni içerir;
– İrokua ailesi, Kanada’da ve New York bölgesinde ■ Huron, Çeroki ve Erie dillerini içerir;
– Naçez-Aluzkogi ailesi, ABD’nin güneydoğusunda ■ Krik, Alabama ve Naçez dillerini içine alır;
– Siu ailesi, ABD’nin büyük ovalarında yaygın olar Krov’u içerir;
– Atabaska ailesi, Kaliforniya’da yaygın Hupa, Şast Navaho gibi Apaş dillerini içerir.
Orta Amerika iki büyük dil ailesine bölünmüştür:
-Maya ailesi, başlıca Keçi, Kişe, Tzeltal, Şol, Şontal dillerini içerir, bu diller Meksika’da, Yucatan bölgesin temala’da konuşulur,
– Uto-Aztek ailesi, Meksiko bölgesinde yaygın olan dili Nahuatl’ı, ayrıca Şoşon, Hopi ve Komançi dillerin
Güney Amerika’da kırk kadar dil ailesine bağlı en a; vardır. En önemlileri Keçuvacadır (And Dağları’nda: J Ekvador, Peru, Arjantin ve Şili’de konuşulur); ayrıca j Şuar (Amazon ormanında, Ekvador ve Peru topraklar şulur), Tupi-Guarani öbeğinden olan diller (Brezilya tin’de konuşulur) ile Araukan öbeğinden olan diller Ç ve Şili’de konuşulur) sayılabilir.
Bütün bunların dışında, dilbilimcilerin sınıflandır birçok dil vardır. Mesela Fransa’da ve Ispanya’da konu dilinin Kafkas dilleriyle bir ilişkisi olup olmadığı hâlâ miş bir sorundur; öte yandan Afrika dilleri veya Samî d nırları henüz çok iyi bilinememektedir. Ayrıca çok es de, çeşitli dil aileleri arasında hangi ilişkilerin var olabilılatılamamıştır. Bazı uzmanlar, gerçek anlamda kanıtlaya-klan halde, Fin-Ugor, Altay, Japon ve Kore dillerini büyük ve ir aile içinde toplamanın mümkün olabileceğim düşünürler, başkaları da Hint-Avrupa ve Samî dillerinin bir arada topla-:ceğine inanırlar, bunun dışında bir de Dravid dilleri ile Hint-3a dillerim bir araya toplamak isteyenler de vardır.
