DIŞMERKEZLİ

DIŞMERKEZLİ blş. sıf. Astron. Dışmer-kezli daire, Güneş’in Yer etrafındaki görünür hareketinin başlıca özelliklerini açıklamak amacıyle eski astronomların, özellikle Hipparkhos’un düşündüğü sanal daire. Bk. ANSİKL.

— Mat. Merkezleri aynı olmayan daireler için kullanılır. || Dışmerkezliliği sıfır olmayan bir eğri için kullanılır: Daire, dışmer-kezii olmayan bir elipstir. || Dışmerkezli düzgünsiizlük, eksenleri 2a ve 2b olan bir elipsin, x=a cos <p ve y=b sin <P denklemlerinde bulunan <p açısı.

— ansikl. Astron. Eskilerin «evren sisteminde, Yer’in evrenin merkezi olduğu ve bütün gökcisimlerinin bu merkez etrafında bir düzgün dairesel hareket yaptıkları kabul ediliyordu. Hipparkhos’un (M.ö. II. yy.) Güneş’in hareketinde gözlemlediği düzensizlik, Yer’in, tutulum düzleminin merkezine göre hafifçe dışmerkezli olduğunu ortaya koydu. Tutulum yarıçapının 1/30’u kadar bir sapma olduğunu kabul etmekle, Güneş hareketindeki düzensizliğin sayısal değeri için uygun bir açıklama yapılabiliyordu.

XVI. yy.a kadar geçerli sayılan bu «dış-merkezli Yer» hipotezi, Kepler’in buluşlarından ve gök mekaniğinin kurulmasından sonra bütün önemini kaybetmiştir. (LM)

Jeol. ve Topogr. Bir teodolitte, yatay tabla ile alidat’ın merkezlerinin üst üste gelmemesine yol açan mekanik yapım hatası: Dışmerkezlik yanılması, aralarında yarım devirlik bir açıklık bulunan iki verni-yerin okunmasıyle düzeltilir. (Her iki ver-niyerde okunan açıların ortalaması, dışmer-kezlik yanılması göstermeyen gerçek açıyı verir.)

— Mat. Bir koniğin dışmerkezliği, koniğin bir noktasının odağa olan uzaklığı ile bu odaktan geçen doğrultmana olan uzaklığı arasındaki sabit oran. (Dışmerkezlik elipste birden küçük, parabolde bire eşit ve hiperbolde birden büyüktür.)

— ANSİKL. Astron. Başlıca gezegen yörüngelerinin dışmerkezliği, Güneş’e en yakın gezegen olan Merkür’ünki en büyük olmak üzere, genellikle çok küçüktür. Günümüzde, gezegenlerin dışmerkezliği için kabul edilen değerler şöyledir:

Merkür ……………………………. 0,205614 9

Venüs ……………………………… 0,006 816 4

Dünya …………….a……………… 0,016 749 8

Mars ……………………………….. 0,093 308 8

Jüpiter ……………………………… 0,048 334 8

Satürn ……………………………… 0,055 892 3

Uranüs …………………………… 0,046 344 4

Neptün …………………………….. 0,008 997 0

Küçük gezegenlerin dışmerkezliği daha fazladır; bazılarında bu değer 0,45’e kadar çıkar. Bu gezegenler, dışmerkezliği 0,40’tan başlayarak bütün değerleri alabilen gezegenler ve kuyrukluyıldızlar arasında bir bağlantı ve bir geçiş kurar. Uyduların dış-merkezliği ise, en büyük değer Satürn’ün dokuzuncu uydusu Foebe’nin dışmerkezliği (0,166) olmak üzere, genellikle çok küçüktür.

Gezegen yörüngelerinin dışmerkezliği çok uzun devirli değişimlere konu olur. Bu değişimler uzun süre yüzyıllık değişimlerle karıştırıldıysa da, gerçekte tamamen ayrı ve devirH değişimlerdir. Güneş sisteminin denge sağlamlığını inceleyen Laplace, bu değişimlerin oldukça dar olan sınırlarını belirlemiştir. Yer yörüngesinin dışmerkezliği 24 000 yıl içinde en büyük değerine vardıktan sonra, bugünkü değerinin üç katına ulaşacak ve yeniden azalmağa başlayacaktır. (LM)

DIŞRAK sıf. (dıs’tan dış-rak). Yeni. Gizli olmayan, meydanda, açıkta bulunan. (Zi. İÇREK.)

— Fels. Yeni. Gizli ilimlerde, herkese öğretilmesinde sakınca görülmeyen doktrin. (Zf. İÇREK.)

♦ Dışraklık i. Fels. Yeni. Gizli bir dokt-
rinin başkalarına açıklanmasına izin verilen bölümünün öğretilmesi. (ML)