Doğadan Gelen Işınım
Doğadan gelen ışınım yılda 100 milirem kadar olup tüm vücuda dağılır ve değişme eğilimindedir : alçak yerlerde dağlara göre daha azdır, granitli ve volkanik topraklar üzerinde tortul topraklardan daha fazladır.
Doğadan gelen ışınım insan’ın yeryüzünde ilk belirişinden bu yana pek fazla değişmemiştir. 1,5 milyar yıl önce doğadan gelen ışınlama daha fazlaydı ve büyük bir olasılıkla çok sayıda mütasyona neden olarak bugün gördüğümüz türleri meydana getirdi. Doğal ışınım vücudumuz dışından gelebildiği gibi (kozmik ışınlar, altımızdaki toprağın alt tabakası, evlerimizin taşları) kendi içimizden de gelebilir (devamlı vücudumuza giren potasyum — 40 ve karbon — .14).
… Ve Tıp Alanında Işınım
Doğadan gelen ışınımdan başka tıbbî amaçla kullanılan ışınlar da vardır. Vücude girerek ışın veren elemanlar dışında (örneğin tiroid bezinin tanı ve tedavisinde radyoaktif iyod kullanılması) genellikle ışınların vücuda dışarıdan verilmesi söz konusudur.
Tıpta bu gibi ışınlar giderek daha sık kullanılmakta, kullanılan aygıtlar giderek daha üstün nitelikler kazanmakta ve hastaya daha küçük dozlar vermektedir. Herşeye rağmen hastanın aldığı risk ile elde edeceği tıbbî yarar arasında bir denge bulunmalıdır Bu nedenle okul çocukları, işçiler ve gebe kadınlar gibi gruplarda sistemli bir şekilde “tanı amacıyla röntgen çekilmesinin yararı tartışılabilir. ABD’de 1972 yılında kişi başına tıbbî nedenlerle verilen ışın dozu 70 milirem kadardı.
Uluslararası bir karakter kazanmakta olan sıkı bir yasa insan toplumlarının yılda toplam 170 milirem’den fazla ışına maruz kalmasını yasaklamıştır. Tıbbî ve doğal ışınımlar bunun dışındadır.
Yanlız bazı meslek gruplarında, örneğin röntgen uzmanları, bazı cerrahlar ve nükleer santral personelinde yılda 5 rem’e kadar ışınıma izin verilmektedir !
Bugün henüz hiçbiryerde insanlar yılda 170 milirem’lik bir ışınıma maruz değildir. Fakat fabrika sahiplerinin kimyasal çevre kirleticileri konusunda yasaları nasıl sorumsuzca çiğnediklerini hatırlıyarak diyoruz ki radioaktif elemanlardan saçılan ışınlar da giderek günlük havatımıza girecek ve toplum giderek “izin verilen” en fazla ışınım düzeyine farketmeden yaklaşacaktır. Tabiî büyük ışınım kazaları olasılığı da artacaktır.
Yılda 170 milirem lık ışınım gerçekleşirse ABD’de bir yılda lösemi ve kanserden ölümlerin 32.000- 104.000 kadar artacağı tahmin edilmektedir, buna karşın bu artışın 15.000’i geçmiyece-ğini ileri sürenler de vardır.
Bazı meslek gruplarında radioaktif ışınlar kanser olasılığım arttırmaktadır : karanlıkta par-lıyan saat kadranlarını boyıyan işçiler (uzun süre bu amaçla çinko sülfür macununa karıştırılmış radyum kullanıldı), uranyum madeni işçileri gibi. Omurga romatizmasında omurgaya yüksek doz X ışınları verilerek tedavi edilenlerde normallere göre 10 kat fazla lösemi görülmektedir.
Hiroshima ve Nagasaki’den sağ kurtulanlarda her yaşta lösemi ve kanser daha sık görülmekte ise de bu hastalar ancak 1950’den sonra izlenmeye başlamıştır, aldıkları ışın dozu kesin belli değildir, bir de çok yüksek doz ışınlara kısa süre maruz kalmakla zayıf dozlara uzun süre maruz kalmanın etkilerini kıyaslamak zordur.
Eğer dünyamızdaki radioaktivite yavaş yavaş artarsa kanser, lösemi ve kalıtsal kusurlar sayısında da bir artış olacak mıdır ?
Böyle bir durumda ilk kurbanlar atom santrallerinde çalışanlar ve onların çocukları olacaktır. Diğer insanlar arasında ise besinleri hızlı yakmaları (metabolizmaları) nedeniyle radioaktif elamanları en fazla çocuklar alacaklar, kanser ve lösemiden ilk önce onlar ölecekdir.
SCIENCE ET VIE’dan Çeviren : Dr. Selçuk ALSAN
• Bir insanın eseri, lâfını gölgede bırakacak güzellikte ise o, mükecnmel adamdır. Eğer lafı, eserini gölgede bırakacak derecede ise o, bir gevezedir.
• Bir adamı memleketinden ayırabilirsiniz, fakat kalbini ondan koparamazsınız.
\. Dos PASSOS
deprem öncesindeki sıkışma oranı belli bir değerin altındaysa deprem titreşimlerinin tesiri altında zemin akmaya başlamaktadır. Bu durumda yapıt âdeta zemin içine gömülmekte ve meydana gelen gerilmelere de çok rijit bir yapıya sahip değilse, dayanamamaktadır.
Deprem sırasında hasar yaratan bir diğer faktör de yapıttaki aşırı deformasyonlardır. Bir yapıt kâfi derecede dirence sahip olsa bile, eğer narinliği fazla ise (yüksekliğinin diğer boyutlara göre çok fazla olması anlamında) o derece deforme olabilir ki yer çekimi etkisi ile oluşan kuvvet çifti yapıtın hasara uğramasına yol açar.
ŞEKİL: 9
Hindistan’da 1934 Bihar depremi sırasında bir demiryolu köprüsünün çöküşü.
Şekil 4, taşıyıcı duvarı yıkılmış olan bir yapıtta meydana gelen çökmeyi göstermektedir (Hindistan’da Koyna’daki 1967 depremi).
Binaların yapımı, yahut da bina projelerinin yapımı sırasında önemle dikkate alınması gereken diğer bir faktör de binayı meydana getiren elemanlar arasındaki bağlantıdır. Kötü bağlantı sonucu bir yapıtın çökmesi tabiidir. Türkiye’deki 1966 Varto depreminde çökmüş olan bir betonarme yapıt bu duruma örnek teşkil etmektedir.
Teklif Edilen Çözümler
Her tip yapıtı, depreme olan direncini arttırıcı yönde takviye etmek mümkündür. Yapılmış olan geniş teorik ve deneysel çalışmalar yapıtları daha dirençli hale getirme konusunda bazı tavsiyeleri oluşturmaktadır.
Balçıktan yapılmış köy evlerinde, Şekil 5’de gösterildiği gibi bu evlerin duvarları içine teçhizat vazifesi görmek üzere konacak bir
bambu kafes yapıtın direncini önemli ölçüde artırabilmektedir. Ayrıca, duvarlara nemin nüfuz etmesini engellemek ve dolayısıyla duvarın zayıflamasını önlemek gayesi ile duvarla zeminin birleştiği yere katrana bulanmış tuğlaların kullanıldığı bir tuğla dizisi döşenebilir. Duvarlar da su geçirmez alçı ile sıvanabilir.
Şekil 6’da ahşap iskeletli bir dağ evi görülmektedir. İskelet aralıkları dolgu malzemesi ile doldurulmuştur, iyi kalitede kuru kereste temin edilebildiği takdirde bu tip binaların da yapımı teşvik edilmelidir. Yeterli ölçüde kuru kereste sağlanamıyorsa kuru kereste yerine ilkel gerilmeli betondan yapılmış elemanlar kullanmak daha da ucuz olmaktadır. Bu elemanlar çok ekonomik olup duvar örgüsü ile aralarında iyi bir uyum sağlanabilmektedir.
Tuğla yapıtlarda (bunlarla yığma yapıtlar kasdedilmektedir) 1/6 dozajlı çimento – kum harcından daha zayıf harçlar kullanılmamalıdır. Bu yapıtların duvarları Şekil 8a ve 8b’de gösterilen tarzda köşelere ve duvarlardaki açıklıkların kenarlarına konan çelik teçhizatlarla takviye edilebilir. Mühim yapıtlarda, bu takviyelere ilâveten Şekil 8c’de görüldüğü gibi binayı çevreleyen bir sürekli hatıl da kullanılmalıdır. Bu takviye şekilleri, orta derecede depremlerin olabileceği bölgelerde binadaki kat sayısı 3’ü geçmemek şartıyla binada büyük hasarların doğabileceği endişesini ortadan kaldırmaktadır.
Deprem bölgelerinde, temellerin oturacağı zeminlerde aşırı tasmanlar (zemin çökmeleri) bekleniyorsa, bu tip zeminlerin lâyıkı ile işlenmesine önem verilmeli ve bu zeminlerde uygulanacak temel sistemleri titizlikle seçilmelidir. Böyle durumlarda temel zemini iyi bir şekilde sıkıştırıl-malı, yahut da temel sistemi olarak radye jeneral veya kazık sistemine gidilmelidir.
Su Depoları
Su depoları deprem açısından çok önemli yapıtlardır. Su depolarının diyagonal (köşegen) bağlantılarla takviyesi yapıttaki deprem enerjisinin yutulabilmesini sağlama bakımından çok etkili olmaktadır. Deprem bölgelerinde bütün yüksek su depolarında bu tedbir uygulanmalıdır. Şekil 7, Hindistan’da depreme göre projelendirilmiş bir su deposunu göstermektedir.
Köprüler
Geçmiş depremlerin tecrübeleri köprülerin depremlerde büyük hasarlara maruz kalabileceklerini ispatlamaktadır. Hindistan’da 1934 Bihar depreminde bir demiryolu köprüsünün ana taşı-
yıcıları Şekil 9’da görüldüğü gibi orta mesnetlerinden dışarıya fırlamışlardır. Aynı depremde bir başka köprü de akarsuyun akış istikametindeki mesnetlerin farklı tasman (çökme) yapması sonucu burulmaya uğramıştır. Diğer bir misal de Japonya’da 1964 Niigata depreminde yıkılan “Showa Köprüsü”dür. Bu köprünün orta ayakları çok fleksibl (esnek) olup yüksek bir titreşim düzeyine ulaşarak köprünün taşıyıcı-sisteminin çökmesine sebep olmuşlardır.
Bir köprü, rijitlikleri ve dinamik özellikleri farklı olan elemanlar ihtiva eder. Dolayısıyla bu elemanların her birinin mukabele tarzı da değişik olmaktadır. Bu hususun proje yapımında dikkate alınması gerekir. Üst yapıyı uygun bir biçimde küçültecek ve azaltacak düzenlemelere gidilmelidir. Böylelikle mesnetlerin aşırı hareketlerinin yaratacağı tehlikelerden sakınılmış olur. İki mesnede verilecek sınırlı bir hareketlilik deprem kuvvetinin orta ayaklara eşit miktarlarda dağılmasını sağlama bakımından faydalı kabul edilmektedir.
Temel derinliklerinin tayininde yatay kuvvetler eksiksiz olarak göz önüne alınmalıdır.
Bilimsel Veriler
Deprem bölgelerinde proje yapmakla görevli mühendislerin kullanması gereken sismik katsayıları tesbit için şimdiye kadar, geçmişteki verileri esas alan bir metod uygulanmıştır. Bu veriler de genellikle kalitatiftir. Yine bu veriler birçok bölgeler için hatalı olmakta ve hattâ deprem kuvvetlerinin nitelik bakımından tahmininde dahi yanılgılara yol açmaktadırlar. Zemin hareketi hakkında bilimsel ipuçları elde etmenin tek yolu akselerograflar gibi şiddetli hareketleri kaydeden âletlerden meydana gelen bir şebeke kurmaktır. Japonya’da bu âletlerle teçhiz edilmiş çok sayıda istasyon vardır. Hindistan’da da deprem probJemi üzerine önemle eğilinmesi gereğine inanılmakta ve mühim projelerin gerçekleştirileceği yörelere bazı akselerograflar yerleştirilmiş bulunmaktadır. Bu âletlerden çıkacak kayıtlar bu bölgelerde inşa edilecek yapıtların projelerinin etüdünde kullanılmak üzere çok yararlı veriler sağlıyacaklardır.
Yapıtların sarsıntılara karşı mukabelelerini incelemek gayesi ile birçok ülkelerin deprem bölgelerinde mukabele kaydeden âletler de yerleştirilmektedir.
Dinamik Davranışın incelenmesi
Deprem, zeminde ve onun üzerindeki yapıtta titreşim hareketlerine sebep olmaktadır. Bunun
sonucu olarak yapıt detorme olmakta ve yapıtın her bir noktasına bir deplasman, bir hız ve bir ivme tekabül etmektedir. Yapıtın bu mukabelesi, zemin hareketinin ve yapıta ait bazı değerlerin bir fonksiyonudur. Bu değerler, yapıtın doğal periyodu ve sönüm değeridir. Bu iki değer | takdirde yapıtın tüm zemin hareketlerine karşı göstereceği mukabeleyi tayin etmek ■ T*nir-*ündür. Bize zemin hareketleri hakkında veriler sağlayan akselerografları kullanarak ve yapıtın göstereceği mukabelenin dinamik analizini yaparak onun maruz kalacağı kuvvetleri daha sıhhatli bir şekilde elde edebiliriz. Statik hesap şekli ise her türlü yapıt için üniform bir deprem katsayısı öngörmekte ve dinamik özellikleri dikkate almamaktadır. Yapıtın hakikî davranışını ortaya koyabilmek için ise dinamik özellikleri göz önüne almak şarttır. Burada şunu da belirtmek gerekir : Üniform deprem katsayısının kullanılması fleksibl yüksek yapıtlara gerçekte-kinden daha az bir sağlamlık değeri biçmek, daha rijit yapıtlara ise gerçektekinin üzerinde bir sağlamlık değeri biçmek gibi bir yanılgıya da sebep olmaktadır. Onun için de detaylı bir dinamik analiz, deprem durumu düşünülerek
yapılacak bir projenin bilimsel olarak çözümü için başvurulacak en doğru yoldur.
Sonuçlar
Bütün dünyanın süratle sanayileştiği dikkate alınırsa, deprem bölgelerinde inşa edilecek Yapıtlara bakış tarzımızın değişmesi gereği de kendiliğinden ortaya çıkar. Gelecekte mühim projelerin gerçekleştirilmesi ihtimali olan yörelerde akselerograflar gibi âletler yerleştirilmeli ve yapıt mukabelesini kaydeden âletlerden kurulu istasyonlar teşkil edilmelidir. Asya’da, bu konuda uygulanması gereken teknikler artık Japonya ve Hindistan’da bilinmektedir. Bu iki ülke, depremle karşı karşıya olan diğer ülkelere faydalı yardımlarda bulunabilirler.
Bu makalede değişik yapıt türleri için incelenmiş takviye tedbirleri, umursanmıyacak derecede az bir maliyet artışına katlanarak uygulanabilir. Böyle bir maliyet artışı da deprem durumunda fazladan sağlanan emniyet ile mukayese dahi edilemeyeceğinden, göze alınmaya
d8®er BUILT INTERNATIONAL
(EDITION FRA NÇA İSE) ’den Çeviren: Kâmil KORKUT