DÖVİZ

DÖVİZ; Aim. Devisen (f), Fr. Devise (f), İng. Foreign
Exchange, Foreign Currency. Dar anlamda
(çek, poliçe gibi) yabancı parayı temsil eden belgeler.
Türkçede yabancı ülkelerin paralarına “döviz”
denmektedir. Herhangi bir ülkenin parasının, başka
bir ülkenin (veya ülkelerin) parasına dönüştürülmesiyle
ilgili işlemlere de “döviz işlemi” veya “kambiyo
işlemi” denir. “Döviz ” kelimesi dilimize Fransızcadaki
“devise”den geçmiştir. Genel olarak “döviz”
dendiğinde milletlerarası ödemelerde kullanılan
ödeme araçlarının tamâmı ifâde edilir.
Ekonomik açıdan bakıldığında döviz, İktisâdi
anlamda bir mal niteliğindedir. Döviz borsaları
bâzı özel nitelikleri olan piyasalardır. Kısaca belirtmek
gerekirse, New York, Londra, Tokyo,
Frankfurt, Zürich ve Paris en büyük döviz borsaları
arasında bulunmaktadır. Ancak, döviz piyasalarım
belirli bir yer veya mekânla sınırlı piyasalar
olarak düşünmek doğru değildir.
Döviz borsaları, muayyen coğrafî bölgelerde
faaliyet gösterseler de, çeşitli elektronik haberleşme
araçlarıyla birbirleriyle sürekli olarak ilişki
içinde bulunurlar. Denilebilir ki, günün her saatinde
dünyâdaki döviz piyasalarından herhangi birisi
açık bulunur. Meselâ Amerika Birleşik Devletlerinin
batısında yer alan San Fransisco’da borsalar
kapandığında Uzak Doğuda Tokyo, Hong
Kong ve Singapur borsaları, aynca bu borsalardaki
çok uluslu Amerikan ve Avrupa bankalarının şubeleri
yeni açılmışlardır. Uzak Doğu borsaları kapandığında
ise Orta Doğunun mâlî piyasaları ve
merkezleri iki saatten beri çalışmakta olup Avrupa
borsaları mesâiye yeni başlamaktadır. Avrupa
ile ortak çalışma saatleri sırasında New York borsasında
faaliyet hacmi yoğunlaşmaktadır. Londra
bankaları coğrafî konumlan dolayısıyla, günlük çalışma
süresi içinde öteki Avrupa piyasaları ve Kuzey
Amerika dâhil olmak üzere, Uzak Doğu ve Orta
Doğu piyasalarıyla işlem yapabilmektedirler.
Milletlerarası döviz borsaları 24 saat sürekli
olarak çalıştıkları için döviz fiyatları (kurları) sürekli
olarak değişirler. Döviz bir iktisâdî mal gibi
işleme tâbi tutulduğundan, dövizin bir arz ve talebi
ve dolayısıyla da bir fiyatı vardır. Döviz fiyatlanna
“döviz kuru” (exchange rate) denmektedir.
Döviz kurları genellikle bir birim döviz başına
(veya bununla değiştirilebilen) millî para miktarı
olarak tanımlanır. Meselâ 1 $= 10.000 TL veya
1 DM= 6000 TL gibi. Döviz kurları 1 birim millî
paranın karşılığı olan döviz miktarı olarak da tanımlanabilir.
Bu şekilde düşünüldüğünde kurlar 1
TL= 1/10.000 $ veya 1 TL= 1/6000 DM olarak ifâde edilebilir. Bu iki sistem birbirinin tersidir. Birincisinde
dövizin, millî para cinsinden değeri ifâde
ediliyor; buna direkt-kotasyon sistemi deniyor.
İkincisinde ise millî paranın dış değeri, yâni döviz
cinsinden fiyatı gösteriliyor; buna da indirekt kotasyon
sistemi deniyor.
Milletlerarası borsalarda döviz kurları ABD
dolarıyla millî paralar arasındaki değişim oranı
şeklinde ifade edilince, ABD doları dışında iki
para arasındaki değişim oranı bunların dolar cinsinden
fiyatlarına göre dolaylı olarak hesaplanabilir.
Meselâ, 1 $ = 2000 TL 1 $= 2 DM ise; 1 DM=
1000 TL olur. Bu şekilde dolar dışındaki paralar
arasında hesaplanan kurlara çapraz kur (cross-rate)
denilmektedir. Yâni iki para arasındaki dolaylı
değişim oranına çapraz kur adı verilir.
Yabancı paralann çapraz kurları arasında da bir
uyum vardır. Çapraz kurlar arasındaki uyum bozulur,
yâni dövizin ucuz olduğu yerden satın alınıp
pahalı olduğu yerde satılması işleri ortaya çıkabilir.
Bu farklardan yararlanarak kazanç sağlanması
işlemine arbitraj denir. Geniş anlamda döviz ticâreti;
döviz bazında mevduât bulundurmayı, döviz
piyasaları arasındaki kur farkından kâr elde etmeyi
(döviz arbitrajı), zaman içindeki kur değişmelerinden
kâr elde etmeyi (döviz spekülâsyonu)
de kapsamına almaktadır.
Döviz piyasaları vâdeli piyasa (forward market)
ve vâdesiz piyasa (spot market) olmak üzere
ikiye ayrılırlar. Vâdesiz piyasalarda döviz işlemleri
herhangi bir işgününde o günün döviz kuru
üzerinden yapılmaktadır. Vâdeli piyasalarda ise tarafların
sözleşme ile tesbit ettikleri gelecekteki
bir gün ve döviz kuru üzerinden (vâdeli döviz kuru)
döviz alım ve satımının taahhüt edilmesi şeklinde
yapılmaktadır.
Vaktiyle altın para sisteminin yürürlükte olduğu
yıllarda ülke paralan, bulundurduklan veya temsil
ettikleri altın miktarına göre birbirleriyle mübâdele
edilirlerdi. Meselâ Türk lirası 2 gr altını,
dolar 6 gram altını temsil ediyorsa, 1 dolar= 3 TL
olarak belirlenirdi. Böylece belirlenmiş olan kurlann
değişmeleri de mümkün olmazdı. Altın para sisteminin
çok önemli bir üstünlüğü olarak nitelenen bu
husus, daha sonra kağıt para sistemine geçirilmesiyle
birlikte geçerliliğini kaybetti. Döviz kurlan sabit
veya esnek olarak belirlenebilmesinin fayda ve
mahzurlarını esas alan tartışmalar iktisat literatüründeki
canlılığını hâlâ korumaktadır.
İkinci Dünyâ Savaşı sonlarından 1973 başlarına
kadar dünyâda geçerli olan ve Bretton Woods
Sistemi diye bilinen para sistemi bir sâbit kur sistemiydi.
1973 başlanndan îtibâren Batılı ülkeler esnek
veya değişken kur sistemini benimsemişlerdir.
Ne var ki, Avrupa Topluluğu ülkeleri gibi bâzı sanayileşmiş
ülkeler paralarını sâbit kurlardan birbirinebağlayarak bir para sahası oluşturmuşlardır.
Belirtmek gerekir ki, günümüzde tam bir esnek kur
sistemi hemen hemen hiçbir ülkede uygulanmamaktadır.
Hemen hemen her ülke döviz kurlarının
nisbî de olsa istikrarlı oluşunu özlemektedir. İstikrar
arayışları ise döviz piyasalarına müdâhaleyi
zorunlu kılmaktadır.
Türkiye’de 1929 yılına kadar Lozan Antlaşmasında
yer alan hükümler dolayısıyla döviz piyasalanna
fazla bir müdâhalede bulunulamamıştır.
Lozan Antlaşmasının koyduğu sınırlamaların
sona ermesiyle birlikte, 20 Şubat 1930 târihinde çıkartılan
1567 sayılı Türk Parasının Kıymetini
Koruma Kânunu ile döviz işlemlerini düzenleme
yetkisi Mâliye Bakanlığına verilmiş ve yoğun bir
şekilde döviz kontrolü uygulanmaya başlanmıştır.
Özellikle 1983’ten sonra Türk Lirasına konvertibilite
sağlamak yönünde getirilen bâzı düzenlemelerle
1567 sayılı kânunun uygulamaları
yerine geniş ölçüde bir serbesti ortamı getirilmiştir.
Sâbit döviz kuru sistemi fiilen terk edilmiş ve
kurların önce kısa aralıklarla, sonraları Merkez
Bankasınca her gün belirlenmesi yoluna gidilmiştir.
Hükümet 1989’da aldığı bir kararla banka
ve yetkili kurumlara 3000 dolar veya eşdeğer döviz
satabilme hakkı verildi. Mart 1990’da “32 sayılı
karar” olarak bilinen Türk Parasını Koruma
Hakkmdaki Karar’da yapılan değişiklikle, Türkiye’de
yerleşik kişilere sınırsız döviz bulundurma
ve transfer etme gibi haklar l tanındı. (1993)
Bâzı Ülkelerin Para Birimleri
Ülkenin Adı………………………………Para Birimi
Afganistan………… ………………….. …… ……Afgani
Almanya………………………………………………Mark
ABD………. ……………. ………………… ……….Dolar
Arjantin…………….. … ….. ….. …………………..Peso
Arnavutluk….;..,…………………………………………. Lek
Avustralya…………………………. ……………….Dolar
Avusturya…………………. …………………………..Şilin
B angladeş…………………… …. …………………….Taka
Biri. Arap Emirlikleri…………. …………….Dirhem
Bolivya……………….. ,…………………… ………….Peso
Brezilya…………………………………………..Cruzerio
Bulgaristan……………….. ……………… …………Leva
Cezayir………………………….. „ 1 ……………….. ……… ,……r……………. ……………………..Dinar
Çekoslovakya……………….. ….Koruna (Krone)
Çin H.Cum……. …………Renminbi-Yuan yan
Danimarka……………………………………….. .„.Krone
Endonezya…………………. …. …………..Rupipah
Eski Sovyet Cum………………… … ……… Ruble
Fas……………………………………………………Dirhem
Finlandiya…………… … … ………… ………Markka
Fransa………………………………. …,……………..Frank
Ghana……………………. ……… …. …………………Cedi
Güney Afrika Cum…….. ………….. …………..Rand