DÜMEN

DÜMEN; Alm. Steuer (-ugnlf), n. (Steuer-) Ruder
n. Fr. Gouvernail (m), İng. Rudder. Deniz ve
hava vâsıtalarına yön vermeye yarayan parça.
Yüzmekte olan bir gemide su, dümenin iki tarafından
geçer. Bu yüzden dümenin herhangi bir
hareketi gemilerin etrafındaki su düzenine tesir
ederek harekete sebeb olur. Dümen herhangi bir
yöne döndüğü zaman gemi önce dönmek istenen
tarafın aksi yönüne, daha sonra dâiresel bir şekilde
arzu edilen yöne döner.
Dümenin suyun akış yönü ile meydana getirdiği
açıya “hücum açısı” denir. Belirli bir hücum
açısından sonra dümenin dönüşü gemi yönünü etkileyemez.
Büyük ticâret gemilerinde 35° kadar
olan bu açıya, “kritik açı” ismi verilir. Dümenin ilk
kıvrıldığı nokta ile, geminin ilk doğrultusuna dik
duruma geldiği nokta arasındaki uzaklığa “avans”;
yine bu iki nokta arasındaki enine uzaklığa da
“transfer” adı verilir. Geminin söz konusu noktalar
arasında dönerken çizdiği yayın çapı ise “taktik
çap” diye adlandırılır. Bu terimler gemilerin
dönme kâbiliyetlerinin ölçüsü olduklarından dümen
ve gemi yapımlarında büyük öneme sâhiptir.
Dümenler ilk olarak gemilerin arka tarafını yanlara
döndüren kürekler olarak, daha sonraları da gemiye
yapışık ve dümen yekliği vazifesi yapan bir kol
ile birlikte kullanıldılar. Ne zaman keşfedildiği bilinmeyen
kıçtan takma dümenler ise 12. yüzyıldan
sonra yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır.
Günümüzde kullanılan dümenler, kıçtan takma olarak
kullanılır. Birçok yönlendirme sistemleri de yardımcı
sistemler olarak kullanılmaktadır.
Dümen yelpazesini büyük gemilerde kaptan
köşkünden idâre edebilmek için araya zincir halat
veya elektrik ve hidrolik donanımlar konulur. Kaptan
köşkünden dümene komuta gönderilen kısma
“dümen dolabı” denir. Dümen dolabı at arabasının
tekerine benzer ve sağa sola döndürüldükçe donanım
aracılığı ile dümen yelpazesi sağa sola döner.
Gemilere takılan dümen donanımları iki tiptir:
Bunlar, elektromekanik ve modern gemilerde bulunan
elektro-hidrolik dümen donanımlarıdır. Dümen
donanımının görevi kaptan köşkündeki dümen
dolabından verilen dönüş emirlerinin süratli ve
hatâsız olarak yelkendeki dümen makinasma oradan
da dümen yelpâzesine intikalini sağlamaktır.
Bu emir iletimi mekanik, elektrik veya elektrikhidrolik
karışımı sistemlerle olabilir. Dümenler; gemi
tip ve cesâmetine göre muhteliftirler.sisteme
alman su “kanatçıklarla” istenen yöne doğru
püskürtülür. Bu sistem dönüş alanının sınırlı olduğu
yerlerde, bilhassa feribot, ırmak gemisi gibi
vâsıtalar tarafından kullanılır. Dümenin gerisine
bağlı bir pervâne bulunan hareketli dümen sisteminde,
pervâne dümenin yalnız meydana getirebileceği
itme gücünden çok daha büyük bir itme temin
eder. Sikloit pervâne sisteminde ise hem pervâne
hem de dümenin işi sikloit pervâne tarafından
görülür. Ayrıca sikloit pervâne sistemi geminin
olduğu yerde dönebilmesini de sağlar. Parçalı dümen
sisteminde, dümene ek olarak bulunan diğer
bir kısım asıl dümenin çizdiği yayı büyüterek bu
yüzeydeki akışı düzenler. Navy flux tipi iticilerde
itiş, suyun yönlendirilerek dışarı verilmesiyle
sağlanır. Pruva itme sistemi kanat açısı ayarlanabilen
bir pervânenin sağladığı itme gücü ile çalışır.
Bu sistem daha çok düz bir rota izlemek mecbûriyetinde
olan gemilerde kullanılır.
Uçaklarda yön tâyini için kullanılan kuyruk
bölgesinin arkasındaki kısma da dümen adı verilir.
Uçakların dümeni iki kısımdır. Yön tâyin edene
“doğrultu” yükseklik tâyin edene “yükseklik dümeni”
denir.
Gerek deniz, gerekse hava vâsıtalarında dümenler,
vâsıtanın idâre edildiği kısımdan hidrolik
veya elektonik bir sistem vâsıtasıyla yöneltilirler.