Erzurum, Türkiye’nin bir ili. 2015 itibarıyla 762.321 kişilik nüfusa sahiptir ve 999 kişi göç vermiştir.Doğu Anadolu Bölgesi’nin en büyük ilidir. Denizden yüksekliği yaklaşık 1900 m olan Erzurum, tarihin ilk dönemlerinden beri yerleşim yeridir. Şehir, tarihî eserleri ve kış sporları tesisleriyle de tanınır. Yüzölçümü bakımından Türkiye’nin en büyük 3. ili olan Erzurum’da, temel geçim kaynağı tarım ve hayvancılık olup şehir son yıllarda kış turizmiyle de öne çıkmaktadır. Soğuk iklimi sebebiyle sanayisi gelişmemiştir. 25.066 km2 yüzölçümüne sahip il arazisinin %15,17’si tarımsal amaçlı olarak kullanılabilir konumdadır.Şehrin bilinen ilk adı, Doğu Roma İmparatoru II. Theodosius’un (408-450) ismiyle ilişkili olan Theodosiopolis’ti. Ermeniler ise burayı Karin adıyla anmaktaydı. Romalıların istilasından evvel Erzurum’un bulunduğu yerde Ermenilerin “Karin” diye adlandırdıkları bir şehir olduğu bilinir.Belâzürî, bölgeye egemen olan kişinin ölümü üzerine yerini alan Kali adlı eşi tarafından kurulduğu için Kalikale adı verilen şehre Araplar’ın Kālîkalâ dediklerini söyler. 11. yüzyıldan sonra ise Türkler, Theodosiopolis için Erzen adını kullanmışlardır. Basılan Selçuklu paralarında şehrin adı Erzenü’r-Rûm (ارزن الروم), Erzen-i Rûm (ارزن روم) ve Erz-i Rûm (ارز روم) şeklinde yazıldığı görülmüştür. Daha sonra bu ad Arz-ı Rûm (ارض روم – ارضروم) olmuş ve son olarak bugünkü Erzurum şeklini almıştır.Hudûd el-âlem isimli kitapta; bu şehrin müstahkem bir kalesi bulunduğu için, her taraftan gelen gazilerin nöbet tutarak şehri korudukları ve şehirde tüccarların çok olduğu bildirilmektedir.
Tabiat şartlarının ve coğrafi konumunun uygun ve elverişli olması yanı sıra , önemli uygarlık ve medeniyet merkezi olarak bilinen yerlere yakınlığı, Erzurum’un Anadolu’da en eski yerleşim merkezlerinden birisi olmasını sağlamıştır. Günümüze kadar yapılan kazılar sonucu bulunan bazı taş araçlar Erzurum ve yöresindeki yerleşimin geçmişini ‘yontma taş devri’ ne kadar götürmektedir. Ayrıca Karaz, Pulur,Güzelova Höyük, ve Sos Höyük buluntuları, Erzurum’un İlk Tunç Çağı’ında Karaz Kültürünün merkezi konumunda olduğunu göstermektedir.
Erzurum, tarih öncesinden günümüze dek pek çok medeniyeti barındırmıştır. Erzurum’un tarihi MÖ 4000’e kadar uzanmaktadır.Urartular,Kimmerler, İskitler, Hititler, Medler, Persler, Romalılar, Bizanslılar, Sasaniler, Emeviler, Selçuklular, Moğollar, İlhanlılar, Safeviler, Osmanlılarve Türkiye Cumhuriyeti, il topraklarını kontrolleri altında tutmuştur.Doğu Anadolu’nun en büyük kenti olan Erzurum’un MÖ 4900 yıllarında kurulduğu tahmin edilmektedir. Erzurum’u da içine alan bölge tarih boyunca Hurriler, Asurlar, Kimmerler,İskitler (Sakalar) bölgede hakimiyet kurmuşlardır. Medler tarafından kuşatılamayan bölge Persler tarafından MÖ 6. yüzyılda istilâ edilmiştir. MÖ 4. yüzyılda İran’ı mağlup eden Makedonya Kralı İskender bölgede hüküm sürmüştür.Daha sonra İskender’in ölümü üzerine önce Selokidler’in sonra ise Romalı’ların eline geçen bölge, Romalılar ile Partlararasında büyük savaşlara sebep olmuştur. Roma İmparatorluğunun bölünmesi sebebiyle MS 395 yılında Erzurum, Doğu Roma’lılara (Bizanslılar’a) verilmiştir. Daha sonraki dönemde Sasaniler ve Bizanslılar tarafından yönetilmiştir. Hititler’in sınır bölgesinde olan Erzurum’un pek çok savaşlara sahne olmasının sebebi tarihi göç ve istilâ yolları üzerinde bulunmasından kaynaklanmaktadır. MS 422 yılında Bizanslılar Erzurum yakınlarında ” Theodosiopolis” şehrini kurdular. Daha sonra Erzurum ve “Theodosiopolis” Müslüman Komutan Ömer bin Hattab’ın komutasındaki İslam Orduları tarafından 633 yılında fethedildi. Müslümanların eline geçen bölgenin nüfusu çok sürede hızla arttı ve 200 bin oldu. O dönemde dünyanın en büyük şehirleri arasında olan Erzurum daha sonra İslâm devletlerinin birbiriyle çekişip iç mücadeleye başlamaları ve sonuç itibariyle zayıf düşmeleri neticesinde Bizanslılar diğer şehirleri ve Erzurum’u geri aldılar.1048 yılında Selçuklular Pasinler meydan muharebesinde Bizanslıları mağlup ettiler. Böylece 1071 Malazgirt meydan muharebesinden 22 yıl önce Erzurum ‘u; Tuğrul Bey, kardeşi Çağrı Bey ve Süleyman Şah’ın babası Şahzade Kutalmış Bey feth etmiş oldular. Bu süreçte Bizansla yapılan anlaşma üzerine Erzurum Bizans’a geri iade edildi. Selçuklu Sultanı Alparslan’a bağlı komutanlardan Ebul Kasım, 1071 Malazgirt zaferinden sonra Bizans’ı mağlup ederek Erzurum ‘u feth etti.Anadolu’da ilk Türk Beylerbeyliği olan Saltık (Saltuk)oğulları ” Saltuklular Beyliği ” kuruldu. Erzurum 1202 yılına kadar Saltuklular Beyliğinin başşehri olmuştur. 1071-1202 döneminde: Melik Ebul Kasım (1071-1103), Melik Ali (1103-1174), Melik Nasreddin Mehmed (1174-1884), Melikşah (1184-1202), Melik Alâeddin (1200-1202) hüküm sürmüşlerdir.Erzurum 1202 yılında Konya ‘da bulunan Anadolu Selçuklularına tabi bir vilâyet oldu. 1242 yılında Moğollar tarafından istilâ edildi. Bu istilânın ardından Erzurum ve yöresini İlhanlılar ele geçirmiş oldular. 1202-1335 yıllarında Erzurum’da hüküm süren İlhanlılar’dan sonra bölge Eretna ( Ertenç) Türk Beyliğinin himayesine girdi. 1300’lü yılların sonundaErzurum ‘u önce Karakoyunlular sonra da Timur kuşattı. Karakoyunlular bölgede 15 ‘nci asrın ortalarına kadar hüküm sürdüler. 1467’de Akkoyunlular’ın önderi Uzun Hasan’ın gerçekleştirdiği ani bir baskın sonucu Cihan Şah’ın ölümüyle Karakoyunlu devleti yıkıldı, Erzurum Akkoyunlular ‘ın eline geçti.Akkoyunlu Devleti, Safevi hükümdarı Türk asıllı Şah İsmail tarafından 1508’de tamamen ortadan kaldırıldı. Safevilerin eline geçen Erzurum, safeviler döneminde çok geriledi. 1514 yılında Osmanlı Sultanı Yavuz Sultan Selim Erzurum ‘u feth etti. Safeviler Erzurum ‘u geri aldılar. Daha sonra Kanuni Sultan Süleyman Erzurum’u kesin olarak Osmanlı topraklarına katmıştır. Erzurum Osmanlı İmparatorluğu döneminde bir eyâlet merkezi olarak çok gelişti. Trabzon – Tebriz ticaret yolu üzerinde olması ve kalesinden dolayı serhat şehri statüsüne sahip oluşu,Erzurum ‘u, Osmanlıların İran’a yaptığı seferlerin askeri üssü konumuna getirmişti. Günden güne gelişerek; ticaret, kültür, san’at, sanayi ve askeri merkez haline geldi. Osmanlılar tarafından Erzurum merkezli kurulan eyaletin sınırları dahilinde; Erzurum, Gümüşhane, Erzincan illeri ve Muş’un Malazgirt, Bingölün Kiğı ilçeleri yer alıyordu. 1600 ‘lü yılların ortalarında Erzurum eyaleti 49.324 km2 yüzölçüme sahipti.
1591 yılında Erzurum halkı ile yeniçeriler arasında meydana gelen olaylara yönetimin müdahalesi gerekli olmuş ancak bu olaylar başka isyanların çıkmasına da zemin hazırlamıştı. Bölgede sayıları artan yeniçeriler ile Erzurum halkı arasında vergilerle alakalı problemler yaşandı. Erzurum’a yerleşmiş olan yeniçerilerden şikayetçi olan halk, bazı yeniçerileri orada öldürdü. Haberin İstanbul’a ulaşmasından sonra yeniçeriler tepkilerini gösterdiler. Bu olaylar üzerine Osmanlı veziriâzamı Ferhad Paşa görevinden alındı ve Erzurum’a heyet gönderildi. Gönderilen bu heyet bir kale içinde birçok Erzurumluyu asarak idam ettirdi. Birkaçı da İstanbul’a gönderilerek çengellere vurulup idam edildi.
1620’lerde Erzurum beylerbeyi olan Abaza Mehmed Paşa, Sultan II. Osman’ın öldürülmesi üzerine Erzurum’da yeniçerileri öldürmeye başladı. Ancak Yeniçeriler diz kapağındaki yanık üzerinden tanınmaya çalışılınca ilgisiz halk da “Yeniçeri” denilerek öldürülüyordu. Abaza Paşa’nın ilerleyişi, IV. Murad’ın tahta çıkarılmasından sonra sevkedilen kuvvetlerce durdurulunca Abaza Paşa Erzurum’da kaleye kapandı. Bir uzlaşı sonrası tekrar Erzurum beylerbeyiliğine getirildiyse de aynı şiddetle davranmaya devam etti. 1626’daki bir sefer nedeniyle kendisinden yardım istenmesine rağmen bunu bir tuzak sanarak emrindekilerle Erzurum Kalesi’nden çıkıp orduya saldırdı. Esir aldığı yeniçerilerin boyunlarını vurdu ve Dişlenk Hüseyin Paşa’yı öldürdü. Esir aldığı yayabaşı ve bölükbaşılarından dördünü dörder parça ettirip Erzurum Kalesi burçlarına astırdı.Ayrıca Erzurum taraflarında ne kadar yeniçeri ve topçu bulduysa onların da tamamını öldürdü. Doğu seferine çıkan Halil Paşa, Ağustos 1627’de Erzurum’da Abaza Paşa ile müzakerelerde bulduysa da bundan bir sonuç alamadı. Bunun üzerine Erzurum’u kuşattı. Erzurum kuşatması kasım ayında kaldırıldı. 1628’de ise Hüsrev Paşa’nın düzenlediği sefer sonunda teslim olan Abaza Paşa, IV. Murad tarafından affedildi. Abaza Paşa’nın ayaklanmasından önce ise yeniçeriler ile Erzurum halkı karşı karşıya gelmiş idi.Erzurum , 1828- 1829, 1878 ve 1916 ‘da üç defa Rus istilâsına uğramıştır. Rusların çok büyük tahribatlar yaptığı bu istilâlar geçici olmuştur. 1877-1878 ‘de Gazi Ahmet Muhtar Paşa, Ruslar’ı doğuda birkaç defa bozguna uğratmasına rağmen, Rusların sürekli takviye almaları sebebiyle sonuç Ruslar’ın lehine gelişmiştir. Ahmet Muhtar Paşa, Rus General Arshak Ter-Gukasov ‘u Karayazı yakınlarında vuku bulan Halyaz meydan muharebesinde (21 Haziran, 1877 ) ; Rus Başkomutanı Ermeni asıllı Melikof ‘u da Zivin Meydan Muharebesinde (25-26 Haziran 1877 ) mağlup etti.Rus Çarı, bu yenilginin üzerine General Melikof ‘u azletti ve akabinde Ahmet Muhtar Paşa, Rus ordusu ile Kars ve Gümrü arasında Gedikler Meydan Muharebesinde üçüncü defa karşılaştı. Rus ordusunu mağlubiyete uğrattı. Bunun üzerine Osmanlı Sultanı İkinci Abdülhamid, Ahmet Muhtar Paşa’ya “Gazi” unvanını verdi. Yahniler Meydan Muharebesini ;, 34 bin Türk askeri , 74 bin Rus askerini mağlup ederek kazandı. Ruslar aşırı derecede kuvvet yığınca Gazi Ahmet Muhtar Paşa, ordusunu Erzurum ‘a çekti. Türk ordusunun dağılmasını böylece önlemiş oldu. Türk askeri ve Erzurum halkının birlikte verdikleri savunma ve mücadele karşısında Ruslar geri çekilmek zorunda kaldılar.27 Şubat 1918 günü Ermeniler Erzurum’un Alaca köyünde Türkleri öldürdü Erzurum’da Türk çarşıları Ermeniler tarafından yakılmaya başlandı.26-27 Şubat 1918 gecesi Ermeniler Erzurum’da 3000 ila 8000Müslümanı öldürdü. Rus Yarbay Tverdohlebof, Şubat 1918 sonlarında Erzurum’a yakın köylerdeki Türklerin “ortadan kaybolduklarını” bildirmektedir. Rus Yarbay Tverdohlebof, 1917 yılı ilkbaharında Ermenilerin bölge halkının elindeki silahları toplamak amacıyla halka zulmettiğini ve işkence yaptığını belirtmiştir. Daha sonra, Rus ordusu çekildikçe katliamların daha da artmaya başladığını, Ermenilerin Erzurum’a çekilirken yoldaki Türk köylerinde halkı öldürdüklerini Ilıca’da Ermenilerden kaçamayan Müslüman Türklerin, Ermeniler tarafından öldürüldüğünü bunların sayısının 800 kişi olduğu ve savaştan yakından uzaktan ilişiği olmayan sivil halktan oluştuğu, gerek Rus subaylar Yarbay Tverdohlebof ve Yarbay Grizyanov tarafından ve gerekse günümüz akademisyenleri tarafından belirtilmektedir. Türk Ordusu 15’inci Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir, Erzurum ‘da Ermeni çeteleri ile girdiği muharebe sonucunda galip geldi ve Erzurum’u Ermeni işgalinden kurtardı (12 Mart, 1918) .Erzurum, bir harebeyi andırıyordu. Ermeni çeteleri binlerce insan katletmişti. Selçuklular ve Osmanlılara ait tarihi eserlerin çoğu Ermenilerce tahrip ve imha edilmişti.
Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin ilk Cumhurbaşkanı olan Türk siyasetçi ve devlet adamı Mustafa Kemal Atatürk 23 Nisan 1920’de, Ankara’da, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılışında, Erzurum mebusu sıfatıyla Meclis ve Hükûmet Başkanlığına seçilmiştir.
Erzurum, Cumhuriyet döneminde de il oldu ve hızlı bir şekilde gelişmeye başladı. Günümüzde Doğu Anadolu Bölgesinde en gelişmiş ve en büyük şehirdir. Şehirlerarası trafik plâka numarası 25, telefon kodu 442 dir.
Erzurum, 2 Eylül 1993’te çıkarılan 504 sayılı kanun hükmünde karaname ile büyükşehir unvanı kazandı. 2004 yılında çıkarılan 5216 sayılı kanun ile büyükşehir belediyesinin sınırları valilik binası merkez kabul edilerek yarıçapı 20 kilometre olan dairenin sınırlarına genişletildi. 2008 yılında çıkarılan 5747 sayılı kanun ile ilde yeni ilçeler kuruldu. 2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı kanun ile 2014 Türkiye yerel seçimlerinin ardından büyükşehir belediyesinin sınırları il mülki sınırları oldu.Türkiye ‘nin en yüksek ve en soğuk illerinden biri olan Erzurum ‘da sert kara iklimi hüküm sürmektedir. Genel olarak kışlar çok soğuk ve karlı; yazlar ise çok sıcak ve kurak geçer. hemen hemen yılın 2-3 ayı bölge karla örüdür. Yaz özellikle kendini Haziran ayı ve Temmuz ayı ortalarına kadar hissettirir. Yağış miktarı m2 ye 460 mm dir. Bölgede eriyen karlarla akarsular beslenir.
Türkiye’nin 14. büyük kenti olan Erzurum büyükşehir olduktan sonra Merkez ilçe 2008 yılında 5747 sayılı kanun ile Palandöken, Aziziye ve Yakutiye olmak üzere 3 ilçeye ayrılmış, yine aynı kanun ile daha önce ilçe olan Ilıca’nın ismi Aziziye olarak değiştirilmiş ve Büyükşehir Belediyesine bağlanmıştır.