Frei (Montalva), Eduardo

(d. 16 Ocak 1911, Santiago – ö. 22 Ocak 1982, Santiago, Şili), Şili’nin ilk Hıristiyan Demokrat başkanı (1964-70).
1933’te Şili Katolik Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden mezun oldu. Öğrencilik yıllarında Ulusal Katolik Öğrenciler Birliği başkanlığı (1932-33) yaptı. 1934’te Roma’da toplanan Katolik Gençlik Kongresi’ne dele-ı ge olarak katıldı. 1935’te Muhafazakâr Parti gençlik kolunu örgütleme çalışmalarında : yer aldı. 1937’ye değin liman kenti Iquique’ de El Tarapaca gazetesinin yayın yönetmenliğini yürüterek Marksizme karşı yazılar yazdı. Muhafazakâr Parti’de umduğunu bulamayınca, 1938’de partinin öteki gençlik kolu önderleriyle birlikte antifaşist ve Sosyal Hıristiyan eğilimli bir parti olan Ulusal Falanj’ı kurdu. 1940-45 arasında Katolik Üniversitesi’nde iş hukuku profesörü olarak görev yaptı. 1941, 1943 ve 1945’te Falanj’ın başkanı seçildi. 1945-46 arasında başkan José Antonio Rios’un, 1946’dan 1949’a değin de başkan Gabriel Gonzâles Videla’ nın koalisyon hükümetlerinde bayındırlık bakanı olarak büyük başarı gösterdi. 1949’da Senato’ya seçildi.
Falanj ile Sosyal Hıristiyan Muhafazakârlar 1957’de birleşerek, programı Fransız Katolik düşünür Jacques Maritain’ın düşüncelerinden ve Avrupa’daki Hıristiyan Demokrat hareketlerden esinlenen Hıristiyan Demokrat Parti’yi (PDC) oluşturdular. Muhafazakârlar aleyhine giderek güçlenen partinin başkan adayı olan Frei, 1958 seçimlerinde üçüncü sırada yer aldı. Sağın tek etkili adayı durumuna geldiği 1964 seçimlerinde, ’ solcu koalisyonun adayı Salvador Ailende’ ! nin millileştirme programına karşı, ekono-! mik istikrarı, daha dengeli bir gelir dağılımını ve Şili’deki Amerikan bakır şirketlerinin “Şililileştirilmesi”ni temel alan ılımlı bir programla ortaya çıktı. Büyük bir farkla başkanlığı kazandıktan sonra, 1965 seçimleriyle Millet Meclisi’nde çoğunluk desteğini elde etti. Büyük değişiklik beklentileri yaratmış olmasına karşın, başkan olarak sınırlı bir başarı sağladı. Bakır madenleri hisselerinin yalnızca yüzde 51’inin Şili’ye devredilmesini öngören planı, ABD şirketlerinin çıkarlarını gözeten bir düzenleme olarak eleştiriye uğradı. İşçilerin hoşnutsuzluğu ve sürekli yüksek enflasyon nedeniyle önemli ölçüde ! yıprandı. Tarım reformu politikaları beklenen hedeflere ulaşamadığı gibi, “komünleş-tirme”ye dayalı halk katılımına ilişkin Hıristiyan Demokrat düşünce de gerçekleşmedi. Öte yandan başkanlık döneminde yoksullar için eşitim olanaklarının genişletilmesinde önemli ilerlemeler sağlandı. 1970 seçimlerinde Ailende karşısında yenilgiye uğrayan Frei, aynı yıl siyasetten çekildi. Ekonomik ve siyasal konular üzerine çok sayıda makalesi ve birkaç kitabı vardır.
Frei testi, Chlamydia trachomatis türü riketsiyalardan ileri gelen ve cinsel birleş-! meyle bulaşan lenfogranülomatoza (Nico-j las-Favre hastalığı) tanı koymaya yarayan
i
yöntem. Hastalık etkeni riketsiyalar, döllenmiş tavuk yumurtasının sarısında kültüre alınarak ısıyla etkisiz duruma getirildikten sonra, bu karışımdan çok az bir miktar kola deri altından şırınga edilir. Test uygulanan kişinin hastalığı taşıdığını ya da geçirmiş olduğunu gösteren pozitif tepkimede, genellikle 48 saat sonra deride en az 6 mm çapında, çevresi kırmızı, iltihaplı bir şişlik belirir.
Freiberg, Almanya’nın doğusunda Saksonya eyaletinin (Land) orta kesiminde kent. Freiberger Muide Irmağı kıyısında ve Erz-gebirge’nin (Cevher Dağları) kuzeydoğu eteğinde kuruludur; Dresden’in güneybatısında yer alır. Yaklaşık 1190’da kurulup 13. yüzyıl başlarında berat alan yerleşim, ilk dönemlerinden beri bir gümüş madenciliği merkezi olarak gelişti. 1296-1307 arasında uygulanan Freiberger Stadtrecht adlı madencilik yasası, yöredeki özgür madencilere geniş haklar tanıyordu; kentin adı da (frei: “özgür”) bu yasayla tanınan haklara dayanır. Freiberg, 16. yüzyıla kadar Saksonya’ nın hem en büyük kenti, hem de ekonomik merkeziydi. Reform hareketi burada, kentte yaşayan Dindar Heinrich önderliğinde 1536’da başladı. Kent, 17. yüzyıldaki Otuz Yıl Savaşları’nda ve 1806-14 arasındaki Fransız işgalinde büyük hasar gördü. Eski Kent, üç ayrı bölgeden oluşur: En eski bölge olan ve Nikolaikirche (Nikolaus Kilisesi) çevresindeki karmakarışık dar sokaklardan oluşan Civitas Saxonum (Saksonya Yurttaşı); merkezinde modern katedralin bulunduğu ticaret bölgesi Aşağı Pazar; başlıca yapıları Belediye Sarayı’yla St. Peter Kilisesi olan Yukarı Kent. Örtaçağdan kalma başlıca yapılar belediye binası (1410-16), Freudenstein Şatosu (1566-69 arasında yeniden yapıldı), kapısı (Altın Kapı; 1230) 1484’de yanan Marienkirche’den (Meryem Ana Kilisesi) alınmış olan katedral (1484-1501) ve Donat Burcu başta olmak üzere eski kent surlarının bazı bölümleridir. Freiberg Madencilik Okulu (1765) kendi alanında dünyanın en eski eğitim kurumudur. Clemens A. Winkler ve Abraham G. Werner gibi ünlü jeologlar burada ders vermiştir. Bunun dışında kentte radyum, demirdı-şı metaller, yakıt ve deri enstitüleri bulunur.
Yöredeki gümüş madenleri, verimsiz oldukları için 1913’te terk edildi; öbür madenler de (kurşun, pirit ve çinko) 1936’da kamulaştırıldı. Madencilik dışındaki başlıca etkinlikler makine, elektronik ve duyarlı aletler, deri, tekstil ve porselen imalatıdır. Nüfus (1989 tah.) 51.341.
Freiburg, Almanya’nın güneybatısında, Baden-Württemberg eyaletinin (Land) güneybatısında il (Regierungsbezirke). Güneyinde İsviçre, batısında Fransa, kuzeyinde Karlsruhe ili, doğusunda da Tübingen ili yer alır. Yüzölçümü 9.357 km2 olan il, tarihsel Baden bölgesinin güney bölümü üzerinde kuruludur.
Baden kontluğu unvanı 1112’de verilmeye başladı. Baden, Napoleon’un 1806’da Almanya’daki yönetsel yapıyı yeniden örgütlediği sırada grandüklük, 1919 Anayasasıyla da Alman Devleti’nin bir eyaleti oldu.
II. Dünya Savaşı sonrasında AFC’nin üç eyaleti, Baden, Württemberg-Baden ve Württemberg-Hohenzollern 1952’de birleştirilerek bugünkü Baden-Württemberg eyaleti oluşturuldu. Baden’in, kabaca bugünkü Freiburg ilini kapsayan güney bölümü, yeni eyaletin güneybatısındaki Güney Baden ili oldu. 1973’te yürürlüğe giren yönetim reformuyla Güney Baden’in sınırları değiştirildi; ile en büyük kent ve yönetim merkezi olan Freiburg’un adı verildi.
409 Freiburg
Almanya’nın en büyük orman bölgesinin odağı ve Tuna ile Neckar ırmaklarının kaynağı olan Kara Ormanlar’ın (Schwarzwald) güneyi, Freiburg ilinin hemen hemen tümünü kaplar. Bölgeye adını veren sık çam ormanları, yuvarlak tepelerin de bulunduğu, granit ve gnaystan oluşan dalgalı bir plato üzerinde yer alır. Platoyu kesen birçok vadi içinde en derin olanı, Kara Ormanlar’ın kuzey bölümüyle güney bölümü arasındaki sınırı çizen Kinzig Irmağı vadisidir. Freiburg’un batısında, plato dik bir uçurum halinde 800 m yükselerek verimli Yukarı Ren Ovasından ayrılır. Orman, platonun daha yumuşak eğimli olan doğu yamaçları Baar Platosunda yukarı Tuna ve Neckar ırmaklarının vadileriyle birleşmeden önce, 60 km genişliğe ulaşır. Schwaben Jurası, Baar Platosunun doğu sınırını oluşturur. Kara Ormanlar’ın en yüksek noktası olan Feldberg, Freiburg’un güneybatısında
1.493 m yüksekliğe ulaşır; çevresinde, doğal güzellikleriyle ünlü Titi ve Schluch buzul gölleri vardır. İklim sert olduğu için, bölgede ancak soğuğa dayanıklı tahıllar yetiştirilebilir. Batıdaki dağ sıralarını kesen vadilerde meyve ekilir; başlıca meyveler üzüm, erik ve ünlü Kara Orman brandy’si (Kirschwasser) yapımında kullanılan kirazdır.
Uzmanlaşmış bazı sanayiler Kara Ormanlar ekonomisinin önemli bir bölümünü oluşturur. Doğal su enerjisinin bulunduğu vadilerde kerestelik ağaç kesimi yaygındır. Ama mobilya ve kâğıt gibi ağaca dayalı büyük sanayiler pazar bölgelerine taşıma giderlerini azaltmak amacıyla platonun batı kesiminde toplanmıştır. Saat, duyarlı aletler ve optik aygıt yapımı gibi modern sanayiler geleneksel ahşap oymacılığı ve guguklu saat üretiminin gelişmesiyle ortaya çıkmıştır. En tanınmış saat fabrikaları Schramberg, Vil-lingen ve Schwenningen’de bulunur. Tros-singen, orgları ve akordeonlarıyla ünlüdür. Tekstil sanayisi güneydeki köylere İsviçre’den yayılmıştır; bu bölgede turizm de gelişmektedir. Çeşitli kaplıcalar ve yıl boyu hizmet veren tatil yerleri, Kara Ormanlar’ın Avrupa’nın en çoic turist çeken bölgelerinden biri olmasını sağlamıştır. Batı yamaçlarında bulunan Freiburg im Breisgau, Kara Ormanlar’ın ekonomi, kültür ve sürekli gelişen bir turizm merkezidir. Elektrikli aygıt ve kimyasal madde üretimi yapılan kent, ayrıca önemli bir kereste ve şarap ticareti merkezidir.
Kara Ormanlar’ın batısındaki Yukarı Ren Ovasının Ortenau ve Breisgau bölgelerinde, yoğun tarıma elverişli ılıman iklim ve verimli lös toprakları yer alır. Çok sayıda çiftçi sebzecilikte, tütün, şeker pancarı, şerbetçi-otu ve malt üretiminde, bağcılıkta ve meyvecilikte uzmanlaşmıştır. Offenburg, şarap ve meyvecilik bölgesi Ortenau’nun başlıca kenti ve yayımcılık merkezidir. Volkanik Kaiserstuhl Dağının çevresinde ve Kara Orman-lar’ın güneybatı sınırındaki Markgräfler Land’da bulunan bağlardan Almanya’nın en iyi şarapları elde edilir. Freiburg’un güneyinde Dinkelberg ve Hotzenwald, Ren Irmağıyla sınırlanır; güneydoğusunda bulunan volkanik tepeleriyle ünlü Hegau bölgesi Almanya’nın en büyük gölü olan Kons-tanz’a kadar uzanır. Göl kıyısındaki en önemli kent olan Konstanz’ın ekonomisinde turizm, ticaret, elektrik, tekstil ve maden işleme sanayileri önemli yer tutar.
Freiburg nüfusunun çoğu, İS 3. yüzyılda bölgeyi işgal eden Suev kavminin Alaman-lar kolundan gelmedir. Bölgede en çok kullanılan dil Alaman lehçesidir; doğuda bu
Freiburg im Breisgau^ 410
lehçe Schwaben lehçesiyle karışır. Kara Ormanlar’da tek tek çiftlikler ve küçük köyler, en çok rastlanan kırsal yerleşim biçimidir. Evler genellikle sert kışlara dayanıklı biçimde inşa edilmiştir. Yukarı Ren Ovasında düzensiz, sıkışık köyler yaygındır. İl nüfusunun büyük bölümü Katoliktir. Nüfus (1989 tah.) 1.896.377.
Freiburg im Breisgau, Almanya’nın güneybatısında, Baden-Württemberg eyaletinde (Land) kent. Kara Ormanlar’ın (Schwarzwald) batı yamaçları üzerinde, Dreisam Irmağının Ren Vadisine girdiği güzel manzaralı bir yörede yer alır. 1120’de Zähringen dükleri tarafından özgür pazar kenti olarak kuruldu; özgür kent anlamındaki adı buradan gelir. Kentin yönetimi, 1218’de, Frei-burg kontları adını alan Urach kontlarına geçti. 1368’den sonra Habsburglann yönetimine geçen kent 1648-1805 arasında Avusturya’nın sınır bölgelerinin yönetim merkezi oldu. 1525’te Bauernbund’un (Köylü ve Çiftçi Birliği); 1632 ve 1638’de İsveçlilerin; Otuz Yıl Savaşları sırasında 1644’te Bavye-ralılann; 1677, 1713 ve daha sonraki tarihlerde de, kenti tahkim eden Fransızların eline geçti. 1806’da Breisgau ve Ortenau yöreleriyle birlikte yeniden Baden yöneticilerine bağlandı. II. Dünya Savaşı sırasında kentin eski bölümü (ortaçağdan kalma Innenstadt) hemen tümüyle yıkıldı. Frei-burg’daki Albert-Ludwig Üniversitesi, 1457’de VI. Albrecht tarafından kurulmuştur.
Freiburg’un yönetim alanı yaklaşık 80 km2’lik bir bölgeyi kapsar. Bunun ancak dörtte bir kadarı konutlara ayrılmıştır; öteki kesimlerde meşe ve çam ormanları, çiftlik alanları ve parklar yer alır. Eskiden Basel Katedrali’nin papazlar meclisi binası olan Basel Sarayı’nda bugün kentin resmî daireleri bulunmaktadır. Yapımına 13. yüzyılda başlanmış olan Münster, 12. ve 16. yüzyıllar arasında gotik üslupta yapılmış tek Alman katedralidir ve 1827’den beri bir Katolik başpiskoposluğunun merkezidir; 113 m yüksekliğindeki kulesi, zengin süslemeleri bulunan girişi ve Hans Baldung Grien’in ana ahardaki triptiği özellikle kayda değer. Kentin öteki ilginç yapıları arasında Fran-siskenlere ait 13. yüzyıldan kalma St. Mar-
Freiburg im Breisgau’da Schwaben Kapısı, Almanya
K Praedel – ZEFA/EB İne
tin Kilisesi, 16. yüzyıldan kalma belediye binası, Cizvit kilisesi (1685-1701) ve bugün Devlet Müzik Yüksekokulu’nun yer aldığı
18. yüzyıldan kalma Wenzingerhaus bulunmaktadır. Augustine Müzesi’nde Yukarı Ren bölgesine ait değerli ortaçağ ve barok sanat yapıtları sergilenir. Kentte ayrıca doğa bilimleri, folklor ve tarihöncesi müzeleri vardır.
Kara Ormanlar’ın kültürel ve ekonomik odağı olan Freiburg, bir turizm ve konferans merkezidir. Kereste ve şarap ticareti de önem taşır. Nüfus (1989 tah.) 183.979.
Freidank (ü. 1230), Alman didaktik şair. Yapıtları, ahlak kuralları için standart başvuru kaynağı kabul edilmiştir. Freidank, Alaman ya da Schwaben topraklarında doğduğu sanılan, kent kökenli bir minstrel-di. 1228-29 yıllarında II. Friedrich’in düzenlediği VI. Haçlı Seferi’ne katıldı. Bu deneyimlerinden edindiği izlenimlerini, özdeyiş biçimindeki şiirlerinden oluşan yapıtı Bescheidenheit’ta (Alçakgönüllülük) yansıttı. Ünü tümüyle, 1230 dolayında yazıldığı sanılan ve fabllar, atasözleri gibi anonim ürünlere yer veren bu yapıta dayanır. Frei-dank’ın asıl başarısı, halkın sağduyusundan kaynaklanan gelişigüzel deyişleri, bir atasözü gücündeki veciz ifadelere dönüştürmesinde yatar.
Freie Bühne (Almancada “Özgür Sahne”), eleştirmen ve yönetmen Otto Brahm’ın yeni ve doğalcı oyunlar sahnelemek amacıyla 1889’da Paris’te kurduğu bağımsız tiyatro. Antoine’ın Paris’teki Theâtre-Libre’inde(*) (Özgür Tiyatro) olduğu gibi, Brahm da gösterilerini yalnızca tiyatronun abonelerine sunuyordu. Freie Bühne’nin ilk oyunu olarak Eylül 1889’da Ibsen’in Gengangere’si (Hortlaklar) sahnelendi. Bir ay sonra Brahm, bir işçi sınıfı trajedisi olan Haupt-mann’ın ilk oyunu Vor Sonnenaufgang’ı (Güneş Doğarken) hazırladı. Sonraki sezonlarda tiyatronun repertuvannda Arno Holz’ un yozlaşmış aile temasını doğalcı bir biçimde ele alan Die Famillie Selicke’st (1890; Kutsa! Aile) başta olmak üzere Tolstoy, Zola ve Strindberg gibi yazarların yapıtlarına yer verdi. Freie Bühne başarı kazandıysa da, o arada Berlin’deki ticari tiyatrolar da bu yeni anlayış doğrultusunda oyunlar oynamaya başladığından, üç sezon sonra kapandı. Ama Berlin, Münih ve Viyana’da onu örnek alan yeni özel tiyatrolar ve amatör topluluklar kuruldu.
Freikorps, Almanya’da I. Dünya Savaşı yenilgisinin ardından Aralık 1918’de ortaya çıkan gönüllü yarı askeri birliklere verilen ad. Eski askerlerden, işsiz gençlerden ve toplumdaki öteki hoşnutsuzlardan oluşan ve başlarında eski subaylar ile başka askeri görevliler bulunan bu birlikler, 1919’un ilkbahar ve yaz aylarında Almanya’nın her yanma yayılarak sayıca 65’i geçti. Çeşitli adlar taşıyan, farklı büyüklük ve özellikteki birliklerin çoğuna milliyetçi ve aşırı tutucu görüşler egemendi; bu nedenle Berlin, Bremen, Braunschweig, Hamburg, Halle, Leipzig, Silezya, Thüringen ve Ruhr’dakı işçi ayaklanmalarını bastırmada etkin bir biçimde kullanıldılar. Ayrıca küçük çapta savaşlara girişerek bazen yağma ve kargaşa çıkarma yoluna da gittiler. Başlangıçta Savunma Bakanı Gustav Noske ile General Paul von Hindenburg’un onayladığı ve hatta desteklediği Freikorps’lar sonunda bir bela ve tehdit olarak görülmeye başladı. Zamanla işlevlerini düzenli ordu ve polis kuvvetleri ile Nazilerin ve öteki siyasal partilerin oluşturduğu yeni birimler üstlendi. Bir Freikorps komutanı olan Ernst Rohm “Kahverengi Gömlekliler” olarak da bilinen Nazi
SA (Sturmabteilung) milis gücünün önderi, 1 oldu.