HALLEY’E BEŞ YOLCU
Haldun MENALİ – Dr. Ethem DERMAN
O enellikle kirli kartopları diye nitelenen ^ KY’larla ilgili şimdiye dek aydınlatılmamış pek çok sorunu çözüme kavuşturmak için birçok ülkede bilim adamları, her 76 yılda bir Dünya’mıza uğrayan Halley KY’ını, bu gelişinde uzayda gözetim altında tutmak amacındalar. Halley’e gönderilecek uydulardan ikisi Sovyet yapımı, ikisi Japonların, sonuncusu da Avrupa Uzay Birliğine (ESA) ait. Amerikan Kongresi, NASA’nın bütçesine bu konuda ödenek koymayı reddettiği için Halley KY’ını inceleme fırsatını kaçıran Amerikalı bilim adamları, son anda bu İşin de çaresini buldular. Daha önceden başka amaçlar için fırlatılmış ISEE – 3 uydusunu, Giacobini-Zinner adındaki başka bir KY’ı incelemek niyetiyle, yeniden yönlendirecekler (Bkz. BİLİM ve TEKNİK, Sayı 197, Nisan 1984).
Bilim adamları, neden KY’larla bu kadar yakından ilgileniyor? Neden birçok ulus, Halley KY’ını incelemek pahasına milyarlarca lira sar-fetır.eyi göze alabiliyor? KY’larla ilgili en önemli nokta, güneş sisteminde ilk oluşan cisimler olmaları ve 4.6 milyar yıl önce güneş sisteminin başlangıcındaki kimyasal ve fiziksel olayların izlerini taşımalarıdır. O zamanlardan bugüne dek hemen hiç değişmeden kalan bize güneş sisteminin oluşumu hakkında ipucu sağlayacaklarına inanılan KY’ların gezegenlerle çarpışması, o gezegenlerin atmosferlerindeki bazı elementlerin kaynağı olabilir. Bazı kuramlara göre KY’-lar, Dünya’da yaşamın başlamasını ve gelişmesini sağlayan organik moleküllerin de özgün kaynağıdır.
KY’lar üç ana bölümde incelenir: çekirdek, saç ve kuyruk. Çekirdekleri genellikle küçük olup, çapları 1-10 km, kütleleri, ise 109 – 1012 ton arasında değişir. Çekirdeğin yapısında, su buzu ve kaya gibi katı maddeler ile hidrojen, karbon, azot ve oksijen gibi uçucu maddeler bu-
Bugün sokaktaki adam için güneş sistemi; Satürn’ün halkalarından, Mars gezegeninden ve Halley KY’ın-dan oluşmuştur. Bu KY’ın diğer tüm gökcisimlerinden daha fazla ilgi çekmesinin nedeni belki de, eski çağlarda insanoğlunun, KY’ları felaket habercileri olarak görerek, korkmalarına dayanmaktadır. Gerçekte ise uzayda kendi başlarına dolaşan, bu hoş görünüşlü değişik gökcisimlerinin, ne doğal felaketlerle, ne de insanların psikolojik durumları ile ilgisi vardır. Önümüzdeki şu bir-iki yıl içinde, dünya sakinleri olan bizler, atalarımızdan miras kalan KY korkusundan silkinerek, tarihimizde ilk kez, bu uzay ziyaretçisine robot elçiler göndereceğiz.
rafından KY’ın saçı dediğimiz, az yoğunluklu bir çeşit atmosfer oluşur. Güneş ışığı basıncı altında ve güneş rüzgârı ile etkileşme sonucu, bu atmosferden bazı gaz vö toz parçacıkları ayrılarak, Güneş’in ters yönünde, çekirdekten uzaklaşır. İşte çekirdekten kopan bu parçacık-, lar, KY’ın kuyruğunu meydana getirir. Bu kuyruk bazen 30-40 milyon, bazen de birkaç milyar km. uzunlukta olabilir (Dünya – Güneş ortalama
Halley’in 1910 yılındaki ziyareti sırasında, ABD’ndeki Mt. VVilson Gözlemevi’n-den 2’şer qün aravla çekilen bu fotoöraf
1986’nın ilk aylarında Güneş’e çok yaklaşacak Halley’in, Dünya yörüngesine göre izleyeceği yol. Halley enberi noktasında iken (9 Şubat 1986), Dünya’nın, yörüngesindeki yeri özellikle belirtilmiştir.
uzaklığı 140.6 milyon km). Kısa dönemli bir KY. yörüngesi bolunca her dönüşünde, kütlesinin % 1’ini kaybederek kuyruğuna verir ve yaklaşık 10 bin yıl içinde, kütlesini bu şekilde kay-bede kaybede yok olur. Yılın belirli günlerinde gökyüzünde görülen akanyıldız yağmurları, dönemli KY’ların kuyruklarından arta kalan küçük göktaşlarından başka bir şey değildir. Bu nedenle, akanyıldız yağmurlarının dikkatlice gözlenmeleri, dönemli KY’lar hakkında pek çok değerli yan bilgi edinilmesini sağlar.
Astronomlar KY’ları, yüzyıllarca dünya yüzünden gözlemelerine rağmen, bu uzak cisimlere ilişkin bilgileri sınırlı kalmıştır. Çekirdeğin gerçek yapısı ve KY tozlarının içerdiği elementler, henüz kesin olarak bilinmemektedir. Bu konularda daha çok bilgi sahibi olmanın tek çözümü ise bir KY’ın saçı ile buyruğunun içine dalıp, ölçümlerde bulunacak uyduların gönderilmesidir. Bu tür ideal bir inceleme, ancak uzun dönemli ve sistemimize çok az girip çıkmış, böylece ilkel yapısı bozulmamış bir KY üzerinde yapılabilir. Ne yazık ki, sözü edilen türdeki KY’ların ne zaman görünecekleri önceden bilinmediğinden (daha keşfedilmemiş milyonlarca KY bulunabilir), geriye tek bir çıkış yolu kalıyor: Daha kısa dönemli, şimdiye de'< saptanan KY’larln içinde özellikleri en iyi bilinen ve diğer KY’larla ilgili tüm olayları gösteren, etkin ve parlak bir KY’la uzayda buluşma. Yakın bir gelecekte yeniden görünecek olan ve bu özellikleri taşıyan tek bir KY var: Halley Kuyrukluyıldızı. Bu işe uygun olan
fazla enerjiye gerek duyulmadan fırlatıluhllııı leri, bu sayede daha fazla bilimsel aygıt tıı malarının olası hale gelmesi.
Bu KY uçuşu sırasında, Halley’in çe'<irdoı ni oluşturan maddelerin yapısının ve yoğunluj nun saptanması, tozların ve parçacıkların boyutla nın ölçülmesi, saç bölgesinde ve saçın gün rüzgârıyla etkileşiminde ortaya çıkan olaylar incelenmesi planlanıyor. Halley’e gönderilec uyauıar tek hedefli olacağı için, kullanım bn mından çok pahalıya malolacak. Bilim adnınlı bu pahalı uçuşun başarıya ulaşabilmesinin, u Cak bazı önemli noktaların göz önünde tutuln sıyla gerçekleşeceğini ileri sürüyorlar, örneğ çekirdeğe çok yakın, önceden seçilmiş bir n< tada buluşmanın sağlanması için, uzay aracır çok duyarlı hedeflenmesi; çekirdek, saç ve ki ruk bölgelerinin çok ayrıntılı fotoğraflarının al ması ve bunları yeteri derecede uzun süre g< leyebilmek İçin dikkatli zaman ayarlamasın yapılması gibi. Beş uydu bu tür araştırmalı yürütmek amacıyla, birçok bilimsel aygıt taşı} cak. Bunların arasında; toz, plazma ve nötr fi dedektörleri, manyetometreler, görsel ve kırr zı ötesi kameralar ile küçük teleskoplar yer e yor. Bir sondanın yaptığı ölçümlerin, genellik diğerlerirvinkinl tamamlayacak düzeyde olaci sanılıyor.
GÖNDERİLECEK UYDULAR :
“Giotto”: ESA’ya üye ülkelerce ortakla hazırlanan bu uydu, diğerlerine göre en gel
Giötto uzay sondasının, Halley’in yörüngesine göre izleyeceği yol görülüyor.
GlOTTO’nur» izleyeceği / yol \
Güneş
doğrultul)
Halley’in
yörünges
Göreceli hız doğrultusu
Dünya
doğrultusu