LONCA

LONCA; Aim. lnnung, Köpperschaft (f), Fr.
Corporation (f), İng. Guild, corporation. Eskiden
belirli bir şehirde oturan sanatkâr ve sanâyicilerin
mensup oldukları meslekî teşkilat. Loncaların
kökeni, 7 ve 8. yüzyıldan îtibâren faaliyet gösteren
fütüvvet ve ahîlik teşkilâtlarına dayanır. Ahîlik
kuruluşuna âit töreler, kurallar birçok özellikler
loncalarda devam eder. (Bkz. Ahîlik)
Loncaların iki ana gâyesi vardır: 1) Lonca
mensubu sanatkâr, esnaf arasında sosyal eşitliği ve
dayanışmayı sağlamak. 2) Meslekî faaliyetin uygulanışını
düzenlemek ve denetlemek. Loncalar,
bugünün Esnaf ve Sanatkârlar Derneğine benzetilebilir.
Loncaların ekonomik ve meslekî, kültürel
ve sosyal faaliyet ve vazifeleri vardı.
Kendi içinde sıkı bir disiplinle teşkilatlanmış
olan loncalar, bu özelliği ile devletin piyasa kontrolünü
kolaylaştırıyorlardı. Aynı esnaf grubunun
bağlı olduğu loncaların içinde rekabetin yasaklanmış
olması, kaynakların ihtiyaçlar dâhilinde
kullanılması, kaynak israfı, karaborsa ve fâhiş fiyat
artışına mâni oluyordu. Devletle sıkı irtibâtı
olan loncalar, hükümet tarafından teftiş edilebiliyordu.
Muhtelif târihlerde esnafla alâkalı olarak çıkarılan
yasaknâme ve fermânlar esnafın aksayan
yönlerini düzeltme gâyesindeydiler.
Esnaflar, bağlı oldukları lonca heyetinin sıkı
bir denetimi altındaydı. Ustaların hammaddelerini
nereden, nasıl ve ne evsafta alacakları loncalar
tarafından düzenlenmekteydi. Lonca üyeleri arasındaki
eşitliği bozmamak temel gâyeydi. Tüketiciyi
de korumak göz önünde tutulurdu. Ustaların
kullandığı bütün âlet ve edevât devamlı denetlenirdi.
Üretilen malların fiyatlarının nisbetini loncalar
denetlerdi. Denetimden geçen mal damgalanır
ve pazara sunulurdu. Bozuk mal çıkaran esnaf cezalandırılırdı. “Pabucu dama atıldı.” deyimi buradan
kalmadır. Düşük kaliteli mallar da fakirlere dağıtılırdı.
Çırakların mesleğe girmeleri, meslekte
ilerlemeleri ve yükselmeleri, loncaların koyduğu
kâidelere ve âdete bağlıydı. Lonca mensupları
arasında rekabet yasaktı.
Kalfaya, usta olduktan sonra, pîri, bir törenle
ustalık belgesi verirdi. Dükkân açacak olup da
parası olmayana lonca para ve sermâye verip, dükkan
bulurdu. Evlenmek isteyenleri evlendirir, masraflarını
görürdü. Yoksul cenâze sâhiplerinin cenâzesini
kaldırır, hastalara yardım ederdi.
Görünüşte iktisâdî müesseseler olan loncalar, iç
yapı îtibâriyle cemiyette hâkim olan bâzı ahlâkî
kâideleri, müeyyideleri ile, esnafın kendi kendine
tatbik ettiği müesseselerdir. Loncalarda bulunan iş
ahlâkının temelinde, otoriteye ve geleneklere bağlılık,
el işçiliğine hürmet, kanâatkârlık, meslek sırrını
saklamak gibi prensipler yatmaktaydı.
Osmanlı Devletinde loncaların ekonomik vasıfları
yanında, onlara husûsiyet kazandıran, iç
kuruluşları ve sosyal faaliyetleridir. Osmanlı Devletinin
kuruluşunda önemli olan ahîlikle yakın
bağları bulunan loncaların da, ahîliğin; yiğit, ahî
ve şeyh olmak üzere üç derecesine karşılık çırak,
kalfa, usta, nakib vekili, nakib, baş nakib, şeyh halifesi,
şeyh ve şeyh-üş-şuyûh olarak dokuz kademesi
vardı. Ahîliğin kavlî ve seyfi üyelik olmak
üzere, üyelerinin iki grupta değerlenmesi yerine,
loncalarda üyelik kavlî, şürbî ve seyfî olarak üç
grupta meydana getirildi.
Lonca teşkilâtı, Osmanlı Devletinin en ücrâ
köşelerine kadar yayılmıştı. Avârız sandıkları sistemiyle
üyelerini, her türlü kazaya ve ölüme karşı
aileleriyle beraber sigortalamıştı. Lonca teşkilâtı,
Osmanlı Devletinin sosyal yapısında büyük
güç, düzen, âsâyiş ve ahlâk unsuru olmuştur. Kendi
bünyesi içerisinde denetlendiği gibi, devletin de
kontrolü altında bulunuyordu. On yedinci yüzyılda
İstanbul’da 1109 Loncaya bağlı, 126.000 üye
tespit edilebilmişti.
Osmanlı Devletinin son zamanlarında, sanâyileşme
hareketlerinin ve fabrikalaşmanın başlaması
neticesinde el sanatları giderek önemini kaybetti.
İttihat ve Terakki Fırkasınca 1913 târihinde
loncalar kaldırıldı.