MİMAR SİNÂN

MİMAR SİNÂN; Türke şeref, cihâna ise yüzlerce medenî eser veren bir sanatkâr olarak târihe geçen büyük Osmanlı mîmarı. Koca Sinân diye de anılıf. Tahminen 1490 senesinde Kayseri’nin Ağır- nas köyünde doğdu. Babası Abdülmennân olup, bu ismi sonradan almıştı. Yavuz Sultan Selim Han za- mânında devşirme olarak İstanbul’a geldi. Burada iyi bir eğitim ve öğretim gördükten sonra Acemi Oğlanlar kışlasına verildi. Acemi Oğlanlar ocağındaki gençler çok sıkı bir askerlik eğitiminin yanında, genellikle büyük inşâatlarda, veya gemilerde hizmet ederlerdi. Böylece, Acemi Oğlanları, askerliğin yanısıra bir de meslek öğrenirlerdi. Mîmar Sinân da neccârlık (marangozluk) mesleğini öğrendi. Acemi Oğlanlık devresini dokuz yılda tamamlayan Sinân, 1521 yılında Kânûnî Sultan Sü- leymân’ın Belgrad Seferine Yeniçeri olarak katıldı. Büyük kâbiliyeti sebebiyle Yeniçerilikte sık sık terfi etmeye başladı. 1522’de Rodos Seferine Atlı Sekban olarak katılıp, 1526 Mohaç Meydan Muhârebesinden sonra, gösterdiği yararlıklar sebebiyle takdir edilerek Acemi Oğlanlar Yayaba- şılığına (Bölük Komutanı) terfî ettirildi. Daha sonra Kapıyayabaşı olup, 1534 Alman ve Bağdat seferlerine Zemberekçibaşı olarak katıldı. 1533 yılında Kânûnî Sultan Süleymân’ın İran Seferi sırasında Van Gölüne geldiklerinde, Sadrâzam Lütfi Paşa karşı sâhile gitmek ve düşmanın ahvâlini gözetlemek istedi. Bu maksatla Sinân’a kadırga yapması emredildi. Sinân’ın iki hafta gibi kısa bir sürede üç adet kadırga yapıp donatmasına, çok memnun olan Lütfi Paşa, gemilerin idâresini ona verdi. Bu başarısı ile büyük îtibâr kazandı. İran Seferinden dönüşte, Yeniçeri Ocağında itibârı yüksek olan Hasekilik rütbesi verildi. Bu rütbeyle, 1537 Korfu, Pulya ve 1538 Kara Boğdan (Moldavya) seferlerine katıldı. Son katıldığı seferinden olan Kara Boğdan Seferinde, ordunun Prut Nehrini geçmesi için bir köprü yapılması gerekiyordu. Zemin kaygan olduğundan bu işi kimse başaramadı. Bu iş Lütfi Paşanın teklifiyle Sinân’a verildi. Sinân, ordudaki bütün mîmâr ve neccârları toplayarak on üç gün gibi kısa bir sürede köprüyü yapıp ordunun karşıya geçmesini sağladı. Bu olaydan bir müddet sonra, Hassa Başmîmarı Acem Ali ve Vezîriâzam
Üsküdar’da deniz kıyısında, Şemsi Paşa Camii ve Kütüphanesi. Kânûnî Sultan Süleyrnân Hanın veziri Şemsi Paşa tarafından, 1580’de Mirnâr Sinân’a yaptırılmıştır. Arkada solda Rumi Mehmed Paşa, sağda Ayazma Câmii görülmektedir.
Mimar Sinân’ın seksen yaşında iken yaptığı Edirne Selimiye Câmii. Caminin üç şerefeli ince minarelerine üç kişi aynı anda birbirlerini görmeden çıkabilmektedir. Kubbesi Ayasof- ya’nınkinden daha yüksek ve derindir.
Ayas Paşa vefât ettiler. Ayas Paşanın türbesini yapmak için yeni bir başmîmar tâyin edilmesi gerekiyordu. Lütfi Paşa bu sefer de Sultan’a gidip, bu iş için en uygun kimsenin Sinân olduğunu söyledi. Böylece 1538 yılında Hassa Başmîmarı oldu. Katıldığı her seferde gördüğü binâ ve harâbe- lerden bir ders alan Mîmar Sinân, Batının ve Doğunun mîmârî tarzını tedkik imkânını buldu. Bu iki uslûbu birleştirerek orjinal eserler verdi. Mîmar Sinân’ın, Mîmarbaşılığa getirilmeden evvel yaptığı üç eser dikkat çekicidir. Bunlar: Haleb’de Husreviye Külliyesi, Gebze’de Çoban Mustafa Külliyesi ve İstanbul’da Hürrem Sultan için yapılan Haseki Külliyesidir. Haleb’deki Hüsreviye Külliyesinde, tek kubbeli câmi tarzı ile, bu kubbenin köşelerine birer kubbe ilâve edilerek yan mekânlı câmi tarzı birleştirilmiş ve böylece Os- manlı mimarlarının İznik ve Bursa’daki eserlerine uyulmuştur. Külliyede ayrıca, avlu, medrese, hamam, imâret ve misâfirhâne gibi kısımlar bulunmaktadır. Gebze’deki Çoban Mustafa Paşa Külli- yesindeyse renkli taş kakmalar ve süslemeler görülür. Külliyede câmi, türbe ve diğer unsurlar gâ- yet âhenkli bir tarzda yerleştirilmiştir. Mîmar Si- nân’ın İstanbul’daki ilk eseri olan Haseki Külliyesi, devrindeki bütün mîmârî unsurları taşımaktadır. Câmi, medrese, sıbyan mektebi, imâret, dârüşşifâ ve çeşmeden teşekkül eden külliyede câmi, diğer kısımlardan tamâmen ayrıdır. Mîmar Sinân’ın Mimarbaşı olduktan sonra verdiği üç büyük eser, onun sanatının gelişmesini gösteren basamaklardır. Bunların ilki İstanbul Şehzâdebaşı Câmii ve külliyesidir. Dört yarım kubbenin ortasında merkezî bir kubbe tarzında inşâ edilen Şehzâdebâşı Câmii, daha sonra yapılan bütün câmilere örnek teşkil etmiştir. (Bkz. Şeh- zâdebaşı Câmii) Süleymâniye Câmii, Mîmar Sinân’ın İstanbul’daki en muhteşem eseridir. Kendi tâbiriyle kalfalık döneminde yapılmıştır. (Bkz. Süleymâniye Câmii) Mîmar Sinân’ın en güzel eseri, seksen yaşında yaptığı ve ustalık eserim, diye takdim ettiği Edirne’deki Selimiye Câmiidir. (Bkz. Selimiye Câmii) Mîmar Sinân, Mimarbaşı olduğu sürece birbirinden çok değişik konularla uğraştı. Zaman zaman eskileri restore etti. Bu konudaki en kesif çabalarını Ayasofya için harcadı. 1573’te Ayasof- ya’nın kubbesini onararak çevresine, takviyeli duvarlar yaptı ve eserin bu günlere sağlam olarak gelmesini sağladı. Eski eserlerle âbidelerin yakınına yapılan ve onların görünümlerini bozan yapıların yıkılması da onun görevleri arasındaydı. Bu sebeplerle Zeyrek Câmii ve İstanbul Hisarı civârma yapılan bâzı ev ve dükkanların yıkımını sağladı. İstanbul caddelerinin genişliği, evlerin yapımı ve lağımların bağlanmasıyla uğraştı. Sokakların darlığı sebebiyle ortaya çıkan yangın tehlikesine dikkat çekip bu hususta ferman yayınlattı. Günümüzde bile bir problem olan İstanbul’un kaldırımlarıyla bizzat ilgilenmesi çok ilgi çekicidir. Bu konuya ne kadar önem verdiği, vakfiyesinde İstanbul’un kaldırımları için para bırakmasından anlaşılmaktadır. Aynı anda birçok eseri plân hâline getirip yapımlarını sürdüren Mîmar Sinân, en geniş çaptaki yapım işlerinin en ufak detaylarıyla bile kendisi ilgilenirdi. Fakat bu işler altında ezilmezdi. Bütün bu başarılarıyla berâber, İslâm ahlâkıyla ah- lâklanmış mütevâzî bir insandı. Mühründe bulunan; “El-hakîr-ül-fakîr Mîmar Sinân” yazısı, bunu en iyi şekilde isbât eder. Türk mîmârisinin yetiştirdiği, İslâm âleminin bu büyük mîmar ve mühendisi doksan yaşın üzerinde, faal bir hayat sürdü. Sâî Mustafa Çelebi’nin Tezkiret-ül-Ebniye’de belirttiği gibi; Mîmar Sinân seksen dört câmi, elli iki mescit, elli yedi medrese yedi dârül-kurrâ, yirmi türbe, on yedi imâret, üç dârüşşifâ, beş su yolu, sekiz köprü, yirmi kervansaray, otuz altı saray, sekiz mahzen ve
kırk sekiz de hamam olmak üzere üç yüz altmış dört eser vermiştir. Eserlerinin bir kısmı İstanbul’dadır. Osmanlı ülkesinde damgasını vurmadığı bir köşe yok gibidir. 1588’de İstanbul’da vefât eden Mîmar Sinân, Süleymâniye Câmiinin yanında kendi yaptığı mü- tevâzi ve sâde türbeye defnedildi. Mîmar Sinân’ın Başmîmarlığa getirildiği dönemde Osmanlı Cihân Devleti, bir Türk-İslâm devleti olarak ekonomisi, müesseseleri, adâleti ve sosyal yapı bakımından dünyânın en güçlü devletiydi. Böyle kudretli bir devletin güçlü bir sanatçısı olan Sinân da yaklaşık elli senelik mîmârlık döneminde kendisine düşen vazifeyi hakkıyla yerine getirdi. Mîmârî dehâsı yanında güçlü organizasyon ve disiplin kâbiliyetiyle o günlerde dünyânın hiçbir yerinde görülmeyen bir hassa mimarları teşkilâtı geliştirildi. Bu teşkilât, Sinân’dan îtibâren, devletin her tarafına İstanbul’un mîmârî kâidelerini götürdü. Sarayda, mîmârînin her alanında atölyeler kurdu. Bu atölyeleri Mimarbaşı, Hattâtbaşı, Doğancıbaşı gibi büyük devlet memurları yönetti. Bu atölyelerde Sultanahmed Câ- miini yapan Sedefkâr Ahmed Ağa ve Dâvûd Ağa gibi mîmarlar yetişti. Sinân, Selçuklu dönemi yapılarını, dekoratif anlamdaki taş işçiliğini çok yakından bilmesine rağmen, eskiyi körü körüne taklit etmekten çok,kendi sentezlerine değer verip uyguladı. Bu sebeple eserlerindeki süsleme, yalnızca mukarnaslar ve kapı kenar motifleri üzerinde yoğunluk kazandı. Kullandığı malzeme yeknesak, ağır başlı ve sâde bir anlatım içinde kaldı. Yine Selçuklu dönemiyle İran ve Arap mîmârîlerinde çok rastlanan dekoratif seramik malzemelerine özellikle dış cephelerde hiç yer vermedi. Konstrüksiyon araştırmalarının üzerinde durup her eserinde ayrı bir sistem analizine yöneldi. Kare prizma üzerine yarım kürenin çeşitli varyantlarını tek tek denedi. Statik endişeden kaynaklanan kalın taşıyıcı duvarların kesitlerini inceltip, yapıda modül sistemini kullandı. Farklı renk ve dokuda çeşitli malzemeler kullanmak yerine, aynı malzemeyle ışık gölge oyunlarına tâbi tutarak çeşitli zenginlikler ortaya koydu. Bu amaçla düzlemden eğri yüzeylere geçerken uygulamaya koyduğu mukarnaslar, kapı çevrelerinde yer verdiği sâde taş bordürleri sık sık kullanırdı. Mekân içinde özellikle konstrüksiyona yönelik yapı elemanlarını belirleyici bir malzeme kullanımına gidip, sâdece dekoratif bir görüntü elde etme gâyesine yönelik malzeme kullanımına ihtiyaç duymadı. Kubbenin beden duvarına oturuşunda veya cephe kuruluşunda eskinin masîf ve boşluksuz anlayışını tamâmen değiştirdi. Geliştirdiği teknik çözümlerle bu noktalarda birbirini tâkip eden diziler hâlinde pencere boşlukları meydana getirip, iç mekânın ferah, aydınlık olmasına îtinâ gösterdi. Kullanılan pencerelerde işin önemine göre alçı çerçeve içinde renkli cam uygulamalarına yer verdi. Hiçbir zaman fonksiyon dışında bir malzeme
kullanımına gitmedi. Bu özelliğiyle yapı elemanları binâ bütününde birbirlerini tamamlayarak gelişti ve yapı, onu taçlandıran, âdetâ boşlukta yüzer görünümündeki bir kubbe ile noktalandı. Sinân, her mîmârî eseri kendine has bir biçimle ele almak, yapıda form ve konstrüksiyon berâberliğini kurmak, dış mekân ve kuruluşunun iç mekâna bütünlük kazanmasını sağlamak, mevcut teknolojik imkân ve malzeme denemelerinin üstünde, onları kendi istekleri doğrultusunda kullanmayı bilmek, akılcı ve sâde bir malzeme kullanma anlayışına sâhip olmak gibi günümüzde de geçerli mimarlık prensiplerini bundan dört asır önce eserleriyle ortaya koydu. Bu sebeple dâimâ sanatı ile asırlar ötesi bir mîmârî dehâ olarak anıldı ve anılacaktır. Her bakımdan parlak bir devirde yetişen Mîmar Sinân, Osmanlı mîmârîsinin zirvesini temsil eder. Mustafa Sâ’i’nin hazırladığı Tezkiret-ül-Eb- niye kitabında yazılı üç yüz altmış dört eseri şöyle bildirilmektedir: Câmiler: 1) İstanbul Süleymâniye Câmii, 2) İstanbul Şehzâdebaşı Câmii, 3) Haseki Hürrem Câmii, 4) Mihrimah Sultan Câmii (Edimekapı’da), 5) Osman Şah Vâlidesi Câmii (Aksaray’da), 6) Sultan Bâ- yezîd Kızı Câmii (Yenibahçe’de), 7) Ahmed Paşa Câmii (Topkapı’da), 8) Rüstem Paşa Câmii (Tah- takale’de), 9) Mehmed Paşa (Sokullu) Câmii (Kadırga Limanında), 10) İbrâhim Paşa Câmii (Siliv- rikapı’da), 11) Bâli Paşa Câmii (Hüsrev Paşa Türbesi yakınında, 12) Hacı Evhad Câmii (Yedikule yakınında), 13) Kazasker Abdurrahmân Çelebi Câmii (Molla Gürânî’de), 14) Mahmûd Ağa Câmii (Ahırkapı yakınında), 15) Odabaşı Câmii (Yenikapı yakınında), 16) Hoca Hüsrev Câmii (Kocamusta- fapaşa’da), 17) Hamâmî Hâtûn Câmii (Suluma- nastır’da), 18) Defterdar Süleymân Çelebi Câmii

(Üsküplü Çeşmesi yakınında), 19) Ferruh Kethü- dâ Câmii (Balat Kapısı içinde), 20) Yunus Bey Câmii (Balat’ta), 21) Hürrem Çavuş Câmii (Yeni- bahçe yakınında), 22) Sinan Ağa Câmii (Kâdı Çeşmesi yakınında), 23) Ahî Çelebi Câmii (İzmir İskelesi yakınında), 24) Süleymân Subaşı Câmii (Unkapanı’nda), 25) Zâl Mahmûd Paşa Câmii (Eyüp’te), 26) Nişancı Paşa Câmii (Eyüp’te), 27) Şah Sultan Câmii (Eyüp’te), 28) Emir Buhârî Câmii (Edirnekapı dışında), 29) Merkez Efendi Câmii (Yenikapı dışında), 30) Çavuşbaşı Câmii (Süt- lüce’de), 31) Turşucuzâde Hüseyin Çelebi Câmii (Kiremitlik’te), 32) Kasım Paşa Câmii (Tersâne yakınında), 33) Sokullu Mehmed Paşa Câmii (Azapkapısı’nda), 34) Kılıç Ali Paşa Câmii (Tophane’de), 35) Muhiddin Çelebi Câmii (Tophâ- ne’de), 36) Molla Çelebi Câmii (Tophâne Beşiktaş arasında), 37) Ebü’1-Fazl Câmii (Tophâne üstünde), 38) Şehzâde Cihangir Câmii (Tophâne’de), 39) Si- nân Paşa Câmii (Beşiktaş’ta), 40) Mihrimah Sultan Câmii (Üsküdar’da, iskelede), 41) Eski Vâlide Câmii (Üsküdar’da), 42) Şemsi Ahmed Paşa Câmii (Üsküdar’da), 43) İskender Paşa Câmii (Kanlı- ca’da), 44) Çoban Mustafa Paşa Câmii (Geğbü- ze’de), 45) Pertev Paşa Câmii (İzmit’te), 46) Rüs- tem Paşa Câmii (Sapanca’da), 47) Rüstem Paşa Câmii (Samanlı’da), 48) Mustafa Paşa Câmii (Bo- lu’da), 49) Ferhad Paşa Câmii (Bolu’da), 50) Mehmed Bey Câmii (İzmit’te), 51) Osman Paşa Câmii (Kayseri’de), 52) Hacı Paşa Câmii (Kayseri’de), 53) Cenâbî Ahmed Paşa Câmii (Ankara’da), 54) Lala Mustafa Paşa Câmii (Erzurum’da), 55) Sultan Alâ- eddin Selçûkî Câmiinin (Çorum’da) yenilenmesi, 56) Abdüsselânı Câmiinin (İzmit’te) yenilenmesi, 57) Kiliseden dönme Eski Câminin (İznik’te) Sultan Süleymân tarafından yeniden yaptırılması, 58) Hüsreviye (Hüsrev Paşa) Câmii (Haleb’de), 59) Sultan Murâd Câmii (Manisa’da), 60) Orhan Câmiinin (Kütahya’da) yenilenmesi, 61) Kâbe-i şerifin kubbelerinin tâmiri, 62) Hüseyin Paşa Câmii (Kütahya’da), 63) Rüstem Paşa Câmii (Bolvadin’de), 64) Sultan Selim Câmii (Karapınar’da), 65) Sultan Süleymân Câmii (Şam, Gök Meydanda), 66) Sultan Selim Câmii (Edirne’de), 67) Taşlık Câmii (Mahmûd Paşa için, Edirne’de), 68) Defterdar Mustafa Çelebi Câmii (Edirne’de), 69) Haseki Sultan Câmii (Edime, Mustafa Paşa Köprüsü başında), 70) Semiz Ali Paşa Câmii (Babaeski’de), 71) Sokullu Mehmed Paşa Câmii (Hafsa’da, Trakya), 72) Sokullu Mehmed Paşa Câmii (Burgaz’da), 73) Semiz Ali Paşa Câmii (Ereğli’de), 74) Bosna- lı Mehmed Paşa Câmii (Sofya’da), 75) Sofu Mehmed Paşa Câmii (Hersek’te), 76) Ferhad Paşa Câmii (Çatalca’da), 77) Maktul Mustafa Paşa Câmii (Budin’de), 78) Firdevs Bey. Câmii (İsparta’da), 79) Memi Kethudâ Câmii (Ulaşlı’da), 80) Tatar Han Câmii (Kırım, Gözleve’de), 87) Rüstem Paşa Câmii (Rodoscuk’ta), 82) Vezir Osman Paşa Câmii (Tırhala’da), 83) Rüstem Kethüdâsı Mehmed Bey Câmii (Tırhala’da), 84) Mesih Mehmed Paşa Câmii (Yenibahçe’de). Mescitler: 1) İbrâhim Paşa Mescidi (Isâ Kapısında), 2) Si- nân Paşa Mescidi (Yenibahçe’de), 3) Rüstem Paşa Mescidi (Yenibahçe’de), 4) Mîmar Sinân Mescidi (Yenibahçe’de), 5) Hâfız Mustafa Çelebi Mescidi (Yenibahçe’de), 6) Müftü Çivizâde Efendi Mescidi (Topkapı yakınında), 7) Emir Ali Çelebi Mescidi (Karagümrük çevresinde), 8) Üçbaş Mescidi (Karagümrük yakınında), 9) Defterdar Şeri- fezâde Efendi Mescidi (Fâtih Çarşamba’da), 10) Defterdar Mahmûd Çelebi Efendi Mescidi (Def- terdar’da), 11) Simkeşbaşı Mescidi (Lütfi Paşa Çarşısının yakınında), 12) Hâcegizâde Mescidi (Fâtih Câmii yakınında), 13) Çavuş Mescidi (Si- livrikapı yakınında), 14) Çivizâde Kızı Mescidi (Davutpaşa yakınında), 15) Takyeci Ahmed Çelebi Mescidi (Silivrikapı civârında), 16) Hacı Nasuh Mescidi (Sarıgez yakınında) 17) Kasap Hacı İv an Mescidi (Sarıgüzel’de), 18) Hacı Hamza Mescidi (Ağa Çayırında), 19) Tok Hacı Haşan Mescidi (Zeyrek’te), 20) İbrâhim Paşa Zevcesi Mescidi (Kumkapı yakınında), 21) Bayram Çelebi Mescidi (Langakapısı yakınında), 22) Kemhacılar Mescidi (Çakmakçılar’da), 23) Kuyumcular Mescidi (Çakmakçılar’da), 24) Hersek Bodrumu üzerinde olan mescit (Ayasofya yakınında), 25) Yayabaşı Mescidi (Fenerkapısı içinde), 26) Abdî Subaşı Mescidi (Sultan Selim yakınında), 27) Hüseyin Çelebi Mescidi (Sultan Selim Câmii yakınında), 28) Hacı İlyas Mescidi (Ali Paşa Hamamı yakınında), 29) Duhanîzâde Mescidi (Kocamustafa- paşa yakınında), 30) Kâdızâde Mescidi (Çukur- hamam yakınında), 31) Müftü Hâmit Efendi Mescidi (Azaplar Hamamı yakınında), 32) Tüfenkhâ- ne Mescidi (Unkapanı’nda), 33) Saray Ağası Dâvûd Ağa Mescidi (Edimekapı dışında), 34) Dök- mecibaşı Mescidi (Eyüp’te), 35) Arpacıbaşı Mescidi (Eyüp’te), 36) Hekimbaşı Kaysûnîzâde Mescidi (İstanbul’da), 37) Kaysûnîzâde Mescidi (Süt- lüce’de), 38) Karcı Subaşı Süleymân Mescidi (Eyüp’te), 39) İki Mescid (İstanbul’da), 40) Ah- med Çelebi Mescidi (Kiremitlik’te), 41) Yahya Kethüdâ Mescidi (Kasımpaşa’da), 42) Şehremini Haşan Çelebi Mescidi (Kasımpaşa’da), 43) Süheyl Bey Mescidi (Tophâne’de), 44) İlyaszâde Mescidi (Topkapı’nın dışında) 45) Sarrafbaşı Mescidi (Topkapı’nın dışında), 46) Pazarbaşı Nemu Kethüdâ Mescidi (Kasımpaşa’da), 47) Mehmed Paşa Mescidi (Büyükçekmecede), 48) Hacı Paşa Mescidi (Üsküdar’da), 49) Saraçhâne Mescidi (Has- köy’de), 50) Ruznâmeci Abdi Çelebi Mescidi (Sulumanastır’da), 51) Kürkçübaşı Mescidi (Kum- kapı hâricinde), 52) Şeyh Ferhad Mescidi (Lan- gakapısı yakınında). Medreseler: 1) Sultan Süleymân Medresesi (Mekke’de), 2) Süleymâniye Medreseleri (İstanbul’da), 3) Yavuz Sultan Selim Medresesi (Halıcılar Köşkünde), 4) Sultan Selim Medresesi (Edirne’de), 5) Sultan Süleymân Medresesi (Çorlu’da), 6) Şehzâde Sultan Mehmed Medresesi (İstanbul’da), 7) Haseki Sultan Medresesi (Avratpazarı’nda), 8) Vâ- lide Sultan Medresesi (Üsküdar’da), 9) Kahriye Medresesi (Sultan Selim yakınında), 10) Mihri- mah Sultan Medresesi (Üsküdar’da), 11) Mihri- mah Sultan Medresesi (Edirnekapı’da), 12) Mehmed Paşa Medresesi (Kadırga’da), 13) Mehmed Paşa Medresesi (Eyüp’te), 14) Osman Şah Vâli- desi Medresesi (Aksaray yakınında), 15) Rüs- tem Paşa Medresesi (İstanbul’da), 16) Ali Paşa Medresesi (İstanbul’da), 17) Ahmed Paşa Medresesi (Topkapı’da), 18) Sofu Mehmed Paşa Medresesi (İstanbul’da), 19) İbrâhimPaşa Medresesi (İstanbul’da), 20) Sinân Paşa Medresesi (Beşik
taş’ta), 21) İskender Paşa Medresesi (Kanlıca’da), 22) Kasım Paşa Medresesi, 23) Ali Paşa Medresesi (Babaeski’de), 24) Mısırlı Mustafa Paşa Medresesi (Geğbüze’de), 25) Ahmed Paşa Medresesi (İzmit’te), 26) İbrâhim Paşa Medresesi (îsâ Kapısında), 27) Şemsi Ahmed Paşa Medresesi (Üsküdar’da), 28) Kapı Ağası Mahmûd Ağa Medresesi (Ahırkapı’da), 29) Kapıağası Câfer Ağa Medresesi (Soğukkuyu’da), 30) Ahmed Ağa Medresesi (Çapa’da), 31) Hâmid Efendi Medresesi (Filyo- kuşu’nda), 32) Mâlûl Emir Efendi Medresesi (Ka- ragümrük’te), 33) Ümm-i Veled Medresesi (Ka- ragümrük’te), 34) Üçbaş Medresesi (Karagüm- rük’te), 35) Kazasker Perviz Efendi Medresesi (Fâtih’te), 36) Hâcegizâde Medresesi (Fâtih’te), 37) Ağazâde Medresesi (İstanbul’da), 38) Yahya Efendi Medresesi (Beşiktaş’ta), 39) Defterdar Abdüsselâm Bey Medresesi (Küçükçekme- ce’de), 40) Tûtî Kâdı Medresesi (Fâtih’te), 41) Hakîm Mehmed Çelebi Medresesi (Küçükkara- man’da), 42) Hüseyin Çelebi Medresesi (Çarşamba’da), 43) Şahkulu Medresesi (İstanbul’da), 44) Emin Sinân Efendi Medresesi (Küçükpa- zar’da), 45) Yunus Bey Medresesi (Draman’da), 46) Karcı Süleyman Bey Medresesi, 47) Hâcce Hâtûn Medresesi (Üsküdür’da), 48) Defterdar Şerifezâde Medresesi (Kâdıçeşmesi’nde), 49) Kâ- dı Hakîm Çelebi Medresesi (Küçükkaraman’da), 51) Kirmasti Medresesi, 52) Sekban Ali Bey Medresesi (Karagümrük’te), 53) Nişancı Mehmed Bey Medresesi (Altımermer’de), 54) Kethüdâ Hüseyin Çelebi Medresesi (Sultan Selim’de), 55) Gülfem Hâtûn Medresesi (Üsküdar’da), 56) Hüsrev Kethüdâ Medresesi (Ankara’da), 57) Mehmed Ağa Medresesi (Çatalçeşme’de). Dârülkurrâlar: 1) Sultan Süleyman Han Dârülkurrâası (İstanbul’da), 2) Vâlide Sultan Dârülkurrâsı (Üsküdar’da), 3) Hüsrev Kethüdâ Dârülkurrâsı (İstanbul’da), 4) Mehmed Paşa Dârülkurrâsı (Eyüp’te), 5) Müftü Sa’di Çelebi Dârülkurrâsı (Küçükkaraman’da), 6) Sokullu Mehmed Paşa Dârülkurrâsı (Eyüp’te), 7) Kâdızâde Efendi Dârülkurrâsı (Fâtih’te). Türbeler: 1) Sultan Süleymân Türbesi (Süleymaniye’de), 2) Şehzâde Sultan Mehmed Türbesi (Şehzâdeba- şı’nda), 3) Sultan Selim Türbesi (Ayasofya civâ- rında), 4) Hüsrev Paşa Türbesi (Yenibahçe’de), 5) Şehzâdeler Türbesi (Ayasofya’da), 6) Vezir-i âzam Rüstem Paşa Türbesi (Şehzâde Türbesi yakınında), 7) Ahmed Paşa Türbesi (Eyüp’te), 8) Mehmed Paşa Türbesi (Topkapı’da), 9) Çocukları için inşâ ettiği türbe, 10) Siyavuş Paşa Türbesi (Eyüp’te), 11) Siyavuş Paşanın çpcukları için yapılan türbe (Eyüp’te), 12) Zâl Mahmûd Paşa Türbesi (Eyüp’te),13) Şemsi Ahmed Paşa Türbesi (Üsküdar’da), 14) Yahya Efendi Türbesi (Beşiktaş’ta), 15) Arap Ahmed Paşa Türbesi (Fındıklı’da), 16) Hayreddin Paşa Türbesi (Beşiktaş’ta), 17) Kılıç Ali Paşa Türbesi (Tophâne’de), 18) Pertev Paşa Türbesi (Eyüp’te), 19) Şâh-ı Hûban Türbesi (Üsküdar’da, 22) Haseki Hürrem Sultan Türbesi (Süleymani- ye’de). İmâretler: 1) Sultan Süleymân İmâreti (Süleymani- ye’de), 2) Haseki Sultan İmâreti (Mekke’de), 3) Haseki Sultan İmâreti (Medine’de), 4) Mustafa Paşa Köprüsü başında bir imâret (Edirne’de), 5) Sultan Selim İmâreti (Karapınar’da), 6) Sultan Süleymân İmâreti (Şam’da), 7) Şehzâde Sultan Mehmed İmâreti (İstanbul’da), 8) Sultan Süleymân İmâreti (Çorlu’da), 9) Vâlide Sultan İmâreti (Üsküdar’da), 10) Mihrimah Sultan İmâreti (Üsküdar’da), 11) Sultan Murâd İmâreti (Manisa’da), 12) Rüstem Paşa İmâreti (Rodoscuk’ta), 13) Rüstem Paşa İmâreti (Sapanca’da), 14) Mehmed Paşa İmâreti (Burgaz’da), 15) Mehmed Paşa İmâreti (Hafsa’da), 16) Mustafa Paşa İmâreti (Geğbüze’de), 17) Mehmed Paşa İmâreti (Bosna’da). Dârüşşifâlar: 1) Sultan Süleymân Dârüşşifâsı (Süleymani- ye’de), 2) Haseki Sultan Dârüşşifâsı (Haseki’de), 3) Vâlide Sultan Dârüşşifâsı (Üsküdar’da). Su Yolları Kemerleri: 1) Bend Kemeri (Kağıthâne’de), 2) Uzun Kemer (Kemerburgaz’da), 3) Muglava Kemeri (Kemerburgaz’da), 4) Gözlüce Kemer (Cebeciköy’de), 5) Müderris köyü yakınındaki kemer (Kemerburgaz’da). Köprüler: 1) Büyükçekmece Köprüsü, 2) Silivri Köprüsü, 3) Mustafa Paşa Köprüsü (Meriç üzerinde), 4) So- kullu Mehmed Paşa Köprüsü (Tekirdağ’da), 5) Odabaşı Köprüsü (Halkalıpınar’da), 6) Kapıağası Köprüsü (Harâmidere’de), 7) Mehmed Paşa Köprüsü (Sinanlı’da), 8) Vezir-i âzam Mehmed Paşa (Mostar) Köprüsü (Bosna’da, Vişigrad kasabasında). Kervansaraylar: 1) Kervansaray (Sultan Süleymân İmâreti yakınında), 2) Kervansaray (Büyükçekmece’de), 3) Rüstem Paşa Kervansarayı (Rodosçuk’ta), 4) Ke- beciler Kervansarayı (Bitpazarı’nda), 5) Rüstem Paşa Kervansarayı (Galata’da), 6) Ali Paşa Kervansarayı (Bursa’da), 7) Ali Paşa Kervansarayı (Bitpazarı’nda), 8) Pertev Paşa Kervansarayı (Ve- fâ’da), 9) Mustafa Paşa Kervansarayı (Ilgın’da), 10) Rüstem Paşa Kervansarayı (Sapanca’da), 11) Rüstem Paşa Kervansarayı (Samanlı’da), 12) Rüstem Paşa Kervansarayı (Kanşdıran’da), 13) Rüstem Paşa Kervansarayı (Akbıyık’ta), 14) Rüstem Paşa Kervansarayı (Karaman Ereğlisi’nde), 15) Hüs- rev Kethüdâ Kervansarayı (İpsala’da) 16) Mehmed Paşa Kervansarayı (Hafsa’da), 17) Mehmed Paşa Kervansarayı (Burgaz’da), 18) Rüstem Paşa Kervansarayı (Edirne’de), 19) Ali Paşa Çarşısı ve Kervansarayı (Edirne’de), 20) İbrâhim Paşa Kervansarayı (İstanbul’da). Saraylar: 1) Saray-ı atîk tâmiri (Beyazıt’ta), 2) Saray-ı cedîd-i hümâyûn tâmiri (Topkapı’da), 3) Üsküdar Sarayının tâmiri (Üsküdar’da), 4) Galatasaray m eski yerine yeniden inşâsı (Galatasaray’da), 5) At- meydanı Sarayının yeniden inşâsı (Atmeyda- nı’nda), 6) İbrâhim Paşa Sarayı (Atmeydam’nda), 7) Yenikapı Sarayının yeniden inşâsı (Silivrika- pı’da), 8) Kandilli Sarayının yeniden inşâsı (Kan- dilli’de), 9) Fenerbahçe Sarayının yeniden inşâsı (Fenerbahçe’de), 10) İskender Çelebi Bahçesi Sarayının yeniden inşâsı (İstanbul şehir dışında), 11) Halkalı Pınar Sarayının yeniden inşâsı (Hal- kalı’da), 12) Rüstem Paşa Sarayı (Kadırga’da), 13) Mehmed Paşa Sarayı (Kadırga’da), 14) Mehmed Paşa Sarayı (Ayasofya yakınında), 15) Mehmed Paşa Sarayı (Üsküdar’da), 16) Rüstem Paşa Sarayı (Üsküdür’da), 17) Siyavuş Paşa Sarayı (İstanbul’da), 18) Siyavuş Paşa Sarayı (Üsküdar’da), 19) Siyavuş Paşa Sarayı (Üsküdar’da), 20) Siyavuş Paşa Sarayı (yine Üsküdar’da), 20) Ali Paşa Sarayı (İstanbul’da), 21) Ahmed Paşa Sarayı (Atmeyda- nı’nda), 22) Ferhad Paşa Sarayı (Bâyezîd civârın- da), 23) Pertev Paşa Sarayı (Vefâ Meydanında), 24) Sinân Paşa Sarayı (Atmeydam’nda), 25) Sofu Mehmed Paşa Sarayı (Hocapaşa’da), 26) Mahmûd Ağa Sarayı (Yenibahçe’de), 27) Mehmed Paşa Sarayı (Halkalı yakınında Yergöğ’de), 28) Şâh-ı Hûbân Kadın Sarayı (Kasımpaşa Çeşmesi yakınında), 29) Pertev Paşa Sarayı (şehrin dışında), 30) Ahmed Paşa Sarayı (şehrin dışında), 31) Ahmed Paşa Sarayı (Taşra Çiftlik’te), 32) Ahmed Paşa Sarayı (Eyüp’te), 33) Ali Paşa Sarayı (Eyüp’te), 34) Mehmed Paşa Sarayı (şehrin dışında, Rüstem Çelebi Çiftliğinde), 35) Mehmed Paşa Sarayı (Bosna’da), 36) Rüstem Paşa Sarayı (İskender Çelebi Çiftliğinde). Mahzenler: 1) Buğday mahzeni (Galata Köşesinde), 2) Zift Mahzeni (Tersâne-i Âmirede), 3) Anbar (sarayda), 4) Anbar (Has Bahçe Yalısında), 5) Mut- bak ve kiler (sarayda), 6) Mahzen (Unkapanı’nda), 7) İki adet anbar (Cebehâne yakınında), 8) Kurşunlu Mahzen (Tophâne’de). Hamamlar: 1) Sultan Süleymân Hamamı (İstanbul’da), 2) Sultan Süleymân Hamamı (Kefe’de), 3) Üç Kapılı Hamam (Topkapısaraymda), 4) Üç Kapılı Hamam (Üsküdar Sarayında), 5) Haseki Sultan Hamamı (Ayasofya yakınında), 6) Haseki Sultan Hamamı (Bahçekapı’da), 7) Haseki Sultan Hamamı (Yahudiler içinde), 8) Vâlide Sultan Hamamı (Üsküdar’da), 9) Vâlide Sultan Hamamı (Karapınar’da), 10) Vâlide Sultan Hamamı (Cibâli Kapısında), 11) Mihrimah Sultan Hamamı (Edimeka- pı’da), 12) Lütfi Paşa Hamamı (Yenibahçe’de), 13) Mehmed Paşa Hamamı (Galata’da), 14) Mehmed Paşa Hamamı (Edine’de), 15) Kocamustafa- paşa Hamamı (Yenibahçe’de), 16) İbrâhim Paşa Hamamı (Silivrikapı’da), 17) Kapıağası Yâkub Ağa Hamamı (Sulumanastır’da), 18) Sinân Paşa Hamamı (Beşiktaş’ta), 19) Molla Çelebi Hamamı (Fmdıklı’da), 20) Kaptan Ali Paşa Hamamı (Tophâne’de), 21) Kaptan Ali Paşa Hamamı (Fenerka- pı’da), 22) Müfti Ebüssü’ûd Efendi Hamamı (Mâ- cuncu Çarşısında), 23) Mîrmirân Kasımpaşa Hamamı (Hafsa’da), 24) Merkez Efendi Hamamı (Ye- nikapı dışında), 25) Nişancı Paşa Hamamı (Eyüp’te), 26) Hüsrev Kethüdâ Hamamı (Orta- köy’de), 27) Hüsrev Kethüdâ Hamamı (İzmit’te), 28) Hamam (Çatalca’da), 29) Rüstem Paşa Hamamı (Sapanca’da), 30) Hüseyin Bey Hamamı (Kayseri’de), 31) Sarı Kürz Hamamı (İstanbul’da), 32) Hayreddin Paşa Haçıamı (Zeyrek’te), 33) Hay- reddin Paşa Hamamı (Karagümrük’te), 34) Yâkub Ağa Hamamı (Tophâne’de), 35) Haydar Paşa Ha
mamı (Zeyrek’te), 36) İskender Paşa Hamamı, 37) Odabaşı Behruzağa Hamamı (Şehremini’de), 38) Kethüdâ Kadın Hamamı (Akbaba’da), 39) Beykoz Hamamı, 40) Emir Buhârî Hamamı (Edirne- kapı dışında), 41) Hamam (Eyüp’te), 42) Dere Hamamı (Eyüp’te), 43) Sâlih Paşazâde Hamamı (Ye- niköy’de), 44) Sultan Süleymân Hamamı (Mekke’de), 45) Hayreddin Paşa Hamamı (Tophâne’de), 46) Hayreddin Paşa Hamamı (Kemeraltı’nda), 47) Rüstem Paşa Hamamı (Cibâli’de), 48) Vâlide Sultan Hamamı (Üsküdar’da).