MOĞOLİSTAN

MOĞOLİSTAN DEVLETİN ADI………………………….Moğolistan BAŞŞEHRİ…………………………………Ulan-Bator NÜFUSU…………………………………….. 2.182.000 YÜZÖLÇÜMÜ………………………1.565.000 km2 RESMÎ DİLİ………………………………….Moğolca DÎNİ……………………………………. ……..:..Budizm PARA BİRİMİ………………. Tugrik
Âsya kıtasının doğusundaki merhleketlerden. Kuzeyinde Sibirya (Rusya), batısında Doğu Türkistan (Çin), güneyinde Kıta Çini, doğusunda Mançurya (Çin) vardır. Moğolistan, Rusya Cum- hûriyeti ve Çin Halk Cumhûriyeti ile çevrili olduğu gibi, siyâsî bakımdan da bu iki devletin hâkimi- yetindedir. Dış Moğolistan’da Rusya’ya bağlı, Moğolistan Halk Cumhûriyeti; İç Moğolistan’da Çin’e bağlı, İç Moğolistan Muhtar idâresi olup, siyâsî istiklâle sâhip değildirler. Târihi Moğolistan’da yaşayan Proto-Moğolları ve Tunguzları; Türklerin kurduğu büyük Hun İmparatorluğu birleştirdi. Mîladdan önce 3. yüzyıldan îtibâren bölge Türklerin hâkimiyetine geçti. On üçüncü yüzyılın başına kadar; Büyük Hun İmparatorluğu, Göktürk, Uygur, Karakutay devletleri hâkim oldu. Cengiz Hanın birleştirip teşkilâtlandırdığı kabilelerle, 1205’te Moğolistan’da ilk Moğol Devleti kuruldu (Bkz. Moğollar). Cengiz Han, 1227’de ölünce Moğol İmparatorluğu oğullan arasında bölüşüldü. Moğolistan’a Ögedey ve Toluy’un neslinden hanlar, 1634 yılına kadar hâkim oldu. 1634’te Mançu Hânedanmm hâkimiyetine geçti. On yedinci yüzyılda Çarlık Rusyası, bölgeyi kontrolüne almak için teşebbüslere başladı. Ön sekizinci yüzyılda Moğolistan’da Rus ve Çin yanlılarının mücâdelesi başladı. Moğol prenseslerinin Çinliler gibi yaşaması Moğolistan’da milliyetçilik akımının başlamasına sebep oldu. Katolik misyonerlerinin faaliyetleriyle Moğolistan’da Hıristiyanlaşma başladı. Misyonerler Uzak Doğu’da dayanak noktası elde etmek ümidiyle Moğolistan’ın istiklâlini müdâfaa ettiler. İstiklâl fikri yayıldı. Yirminci yüzyılda. 1912fde Çin’de Mançu hânedanı- nın yıkılmasıyla Moğol prensleri Rusların da yardımıyla Moğolistan’ın istiklâlini îlân ettiler. Çinlilerle mücâdeleye girişen Moğolistanlılar, 1915’te Çin’e de istiklâllerini tanıttılar. Çin-Japon Harbinde Moğolistan’da yerailtı faaliyetiyle komünist hareket başlatıldı. Japonya’nın Kuzey Çin’e girmesiyle 1935-1937’de Moğolistan da işgâle uğrayarak, mahallî muhtar bölgeler kuruldu. 1945’te İkinci Dünyâ Harbinin bitmesiyle ülkedeki istiklâl yanlısı teşkilâtlar faaliyetlerini komünizm paralelinde devam ettirdiler. Komünizme karşı mücâdele eden teşkilâtların zayıflatılmasıyla İç Moğolistan, Çin’in hâkimiyetinde muhtar hâle getirildi. İkinci Dünyâ Harbinden sonra dış Moğolistan’da, ABD ve İngiltere’nin tavsiyesiyle, Moğolistan Halk Cumhûriyeti kuruldu. 20 Ekim 1945’te referandumla istiklâlini îlân eden Moğolistan, önce Milliyetçi Çin tarafından tanındı. 1946’da Moğolistan Halk Cumhuriyeti ile Sovyet Sosyalist Cumhûriyetler Birliği aralarında ittifak imzâlandı. 196 l’de Birleşmiş Milletler Teşkilâtına kabul edildi. Sovyetler Birliğindeki ve Doğu Avrupa’daki komünist yönetimlerinin çöküşü komünizmle idare edilen Moğolistan’ı da etkiledi. 1990’da çok partili sisteme geçilerek; ekonomik, sosyal ve siyâsal reformlar yapıldı. Temmuz 1990 ilk çok partili seçimler yapıldı. Moğolistan’da bulunan Rus birlikleri yapılan anlaşma sonucu geri çekildi;Fizikî Yapı Moğolistan Halk Cumhûriyetinin arâzisinin büyük bölümü yayla görünümündedir. Yalnız ülkenin güneydoğusunda Gobi Çölü yer alır. Devletin doğudan batıya uzunluğu 2367 km, kuzeyden güneye ise 1258 kilometredir. Ortalama yüksekliği 1580 m olan bu dağlık ülkenin kuzey batısı güneydoğuya nazaran daha yüksektir. Ülkenin içinde ve sınırlarında birçok dağ silsilesi yer alır. Rusya ile kuzeybatı sınırı boyunca Tanno-Ola Sıradağları yükselir. Kuzeydoğuda Kentei Dağları vardır. Ülkenin batı iç kısmında Hangay Dağları yer alır. Moğolistan ve Gobi Al- tayları batıdan güneydoğuya doğru Çin sınırı yakınlarına kadar uzanır. Altaylann en yüksek zirvesi olan 4653 m yüksekliğindeki Tabun Boğdo, kuzeybatıda ilk silsile üzerinde bulunur. Kuzeydeki nehir vâdileri, bilhassa Selenga ve Orhon verimlidir. Kerulen Vâdisi, Doğu Moğolistan’a doğru geniş bir anayol meydana getirir. Çok sayıda tuz gölleri ve denize çıkışı olmayan ne- hirleriyle ülke topraklarının üçte ikisi, İç Asya’da suyunu dışarı akıtmayan havzada yer alır. Sâdece Kerulen ve Onon nehirleri Pasifik Okyanusuna dökülür. Ülkenin belli başlı gölleri: Ubas Nor, Hara Usu, Airik Nor, Kirgis Nor ve Hubsugul’dur. İklim Moğolistan’ın büyük bölümünde, az yağış ve büyük sıcaklık değişikliklerine sâhip, sert bir kara iklimi hüküm sürer. Ekseriya yaz yağmurları şeklinde olan yağış, ülkenin değişik kısımlarında yılda 100 ilâ 300 mm arasında değişir. Aşırı soğukla gelen hafif kar, ülkenin kuzey kısmında devamlı donmuş olarak kalan, önemli bir kuşağı meydana getirir. Sıcaklık farkı oldukça büyüktür. Ulan Bator’da ocak ayındaki sıcaklık ortalaması – 28°C, temmuz ayındaki ise 18°C’dir. En yüksek ve . en düşük sıcaklıklar daha da büyüktür. Kışın ırmaklar ve göller donar. Kuvvetli toz ve kum fırtınaları görülür. Talbnî Kaynakları Gobi hâriç, Moğolistan’ın büyük bölümü hayvancılığa imkân veren çimenlik ve çayır hâlinde- dir. Dağlar, kuzey batıdaki hâriç, genellikle çıplaktır (ağaçsızdır). Ülkenin çoğu bölgelerinde vahşî hayvanlar bulunur. Bunlardan bol miktarda bulunan büyük memeli hayvanlar arasında koyun, geyik, ren geyiği (bilhassa Hubsugul Gölü çevresinde) bâzı vahşî deve ve atlar sayılabilir. Her yerde bulunan dağ sıçanı (marmota) sistemli olarak kürkü için avlanır. Moğol Paleontolojistlerinin yaptığı keşifler, ülkede bol miktarda dinazor fosilleri bulunduğunu göstermektedir. Mâden kömürü, tungsten, bakır, molibden, altın, kalay ül
kenin yeraltı zenginliklerini teşkil eder. Moğolistan bakır bakımından Asya’da birinci, dünyâda ilk on sırada yer alır. \ < Nüfus, ve Sosyal,Hayat / 2.182.000’lik Moğolistan nüfûsunun % 76’sı- nı Halha Moğolları,’ % 8’ini diğer Moğollar, % 5’ini Kazak Türkleri, kalanını diğer Türkler, Rus^ lar ve Çinliler meydana getirir. Moğollar sarı ırkın klasik tiplerindendir. Bacakları kısa olup, boyları nâdiren 168 cm’yi aşar. Bunların belirgin özellikleri, yuvarlak baş (bre- kasefalik), kaim koyu saç, seyrek sakal, düz burun, çekik gözlerdir. En kalabalık Moğol azınlık grupları, batı eyâletlerinde yaşayan Oryatlar ve Ulan Bator’un kuzeyinden îtibâren Sovyet sınırına kadar, esas olarak Selenga Vâdisinde oturan Buryatlardır. Güneydoğuda Dariganga Moğolları, kuzeybatıda Hubsugul Gölü yakınında Darhat Moğolları vardır. Müslüman Kazak Türkleri, Moğol olmayan en kalabalık azınlık grubu olup ülkenin batı kesiminde muhtar bir arâziye sâhiptirler. Sınırlı sayıdaki Ruslar, Ulan Bator ve diğer yerleşim merkezlerinde bulunur. 10.000 civânndaki Çinli nüfus, ülkenin inşâat sektöründe önemli rol oynar. Hızla şehirleşmekte olan Moğolistan’ın nüfûsunun günümüzde % 51,2’si şehirlerde yaşar. Geri kalanın çoğunluğu, sürüleri için otlak arayarak mevsimden mevsime göç eden göçebeler hâlindedirler. Göçebelerin yurt adı verilen çadırları bulunur. Moğollar arasında en yaygın spor güreştir. Okçuluk ve at yarışlarının da yaygm olduğu ülkede, çocuklara küçük yaşta ata binmesini öğretirler. Moğolların çoğunluğu Lama Budistdir. Türk- lerin çoğunluğu ise Müslümandır.Moğolca çeşitli lehçelere ayrılır. En önemlisi Halhalarm konuştuğu ve diğer bütün Moğollar tarafından anlaşılan lehçedir. Bu lehçe resmî lisan olarak kullanılır ve Rus alfâbesiyle yazılır. Okullarda Rusça öğretilir ve iki ülke arasında yüksek hükümet çevrelerinde haberleşme vâsıtası olarak kullanılır. Okuma-yazma oranı % 95’tir. Siyâsî Hayat Ülke yönetiminde komünizm hâkim ise de Sovyetler Birliğinde başlayan Glasnost hareketi bu ülkeye de yansıdı. Tek partili düzene son verilmesi için Aralık 1988’de başlayan mitingler Ocak 1990’a kadar sürdü. Birçok siyasi parti kuruldu. Şimdiye kadar iktidarda olan Moğolistan Devrimci Halk Partisi, kendi bünyesinde büyük değişiklikler yaptı. Anayasa değiştirilerek başkanlık sistemi kabul edildi ve bir bölümü nispî temsille seçilen 50 üyeli sürekli yasama organı niteliğindeki Küçük Hu- ral kuruldu. Büyük Hural ise 430 sandalyeden meydana geliyordu. Temmuz 1990’da yapılan seçimleri iç bünyesinde büyük değişiklik yapan ,MDHP, büyük çoğunlukla kazandı. Devlet Başkanı Büyük Hural üyeleri tarafından seçilir. Moğolistan 18 eyâlete ve iki muhtar belediyeye ayrılır. Seçimler üç senede bir yapılır. Seçmen yaşı 18’dir. Adlî işler, üyeleri dört yıllık süreyle Büyük Halk Meclisince seçilen, Anayasa Mahkemesince yürütülün Bütün erkek vatandaşlar, günümüzde 90.000 kişilik kuvvete ulaşan İhtilalci Halk Ordusunda askerlik yapmaya mecburdur, v * Ekonomi . / ç Eski Şoyyetler Birliğine bağlı bir ekonomik ya- pî ğöstereıi^Möğolisjtan’da 1990’dan sonra ekonomik
let işletmeleri aşamali olarak özelleştirilmeye başlandı ve serbest pazar ekonomisine geçildi.
Moğolistan ekonomisi esas îtibâriyle hayvancılığa dayanır. Sayısız kampanya ve teşviklere rağmen, çiftlik hayvanlarının toplam sayısı 40 yıldır ar- tırılamamıştır. 1931’de başarısız olarak kolektivi- zasyona girişilmiş ancak,* 1950’de tamamlanmıştır. Bununla berâber çiftlik hay vanlannm % 20’si hâlâ özel teşebbüsün elindedir. Buğdayın çoğu kolk- hoz adı verilen devlet çiftliklerinde yetiştirilmekte, fakat hayvan yemi, şimdi solhoz adı verilen kollektif çiftliklerde üretilmektedir. Moğolistan’da hafif sanâyi, ülkenin her tarafında mevcuttur. Sanâyisi esas îtibâriyle gıda, tekstil, kimyâ ve çimentoya dayanır. Yeni kurulan Darhan şehri, un fabrikası, depolama ve önemli ölçüde hafif sanâyiye sâhiptir. Ulan Bator’da, et paketleme ve hafif îmâlât sanâyi mevcuttur. Erdenet şehrinde Asya’da birinci, dünyâda ilk on sırada yer alan bakır mâdenleri işletilmektedir. Mâden kömürü ülke . ihtiyaçlarını karşılamada kullanılmaktadır. Et ürünleri ve yün, esas îtibâriyle Rusya’ya giden önemli ihraç ürünleridir. Erdenet şehrindeki bütün bakır ve molibden üretimi Moğol-Rus ticâretini dengelemeyi amaçlamıştır. Moğolistan Rusya’ya ayrıca kalsiyum fiörür satmaktadır. İthâlatm büyük çoğunluğu (% 91) Rusya’dan yapılmaktadır. İhraç ürünlerinin % 75’i de Rusya’ya gitmektedir. 1956’da açılan ve Moğolistan ötesine giden demiryolu, ülkenin modern nakliyat anayoludur. Ulan Bator’u Sibirya ötesine giden anahatta bağlayan kuzey kısmı, yükün büyük kısmını taşır. Doğu Moğolistan’da 1930’larda askerî maksatlarla inşâ edilmiş kısa demiryolları vardır. Az miktarda karayolları mevcuttur. Fakat Moğolistan arâ- zisi ulaşıma imkân vermemektedir. Rusya Cumhûriyeti Havayolları Moskova ile Ulan Bator arasında direk uçuşlar yapmaktadır. Ülkenin iç havayolları başşehirle bütün eyaletler arasında bağlantı sağlar. Selenga Nehri ile Hubsugul Gölünde gemi ve mavnalar işlemektedir.