Otizm nedir? Otizm belirtileri nasıl anlaşılır?

Ege Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nden Özel Eğitim Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ümit Şahbaz, 2 Nisan Otizm Farkındalık Günü’nde otizm hakkında merak edilenleri anlattı

Otizm spektrum bozukluğu doğuştan gelen ya da yaşamın ilk yıllarında ortaya çıkan bireyin ilgi ve faaliyet aralığını önemli ölçüde kısıtlayan, sosyal iletişim ve etkileşim becerilerinde anormal veya bozulmuş gelişme olarak tanımlanan karmaşık bir nöro-gelişimsel bozukluktur. Ege Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nden Özel Eğitim Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ümit Şahbaz, otizm hakkında merak edilenleri anlattı.

Otizm spektrum bozukluğunun nedenleri nelerdir?

Otizm spektrum bozukluğu, nöro-biyolojik, çevresel ve genetik nedenlerden ortaya çıkabilir.

Otizm spektrum bozukluğuna neden olan genetik faktörleri nöro-biyolojik nedenler içerisinde, besinler, toksinler ve aşıları çevresel nedenler içerisinde; ailenin sosyo-ekonomik düzeyi, ailenin kişilik özellikleri, çocuk yetiştirme özelliklerini de ailesel nedenler içerisinde sayabiliriz. Yapılan araştırmalarda, otizm spektrum bozukluğu ile genetik faktörler arasında bir ilişki olduğunu gösteren bulgular bulunmakla birlikte, çevresel ve ailesel nedenlerin otizm spektrum bozukluğuna neden olduğunu gösteren bilimsel veri bulunmamaktadır.

Bu bulgu anne-babalar açısından son derece önemli bir bulgudur. Çünkü bazı anne-babalar çocuklarının otizm spektrum bozukluğuna sahip olmalarına yedikleri besinlerin neden olduğunu bazıları da sahip oldukları sosyo-ekonomik düzeyin ve çocuk yetiştirme tarzlarının neden olduğunu düşünerek kendilerini suçlamakta vicdan azabı çekmektedirler. Böyle düşünen anne-babalara buradan sizlerin aracılığı ile şunu söylemek istiyorum, sevgili anne ve babalar, kendinizi suçlamayın. Sizin yediğiniz besinlerle, sahip olduğunuz sosyo-ekonomik düzeyle, çocuk yetiştirme tarzınızla çocuğunuzun otizm spektrum bozukluğuna sahip olması arasında bir ilişki yok, şu ana kadar yapılan bilimsel araştırmalarda böyle bir bulguya rastlanılmamıştır. O nedenle vicdanen rahat olun, sizin rahat olmanız hem sizlerin hem de çocuğunuzun gelişimine olumlu katkılar sağlayacaktır.

Otizm spektrum bozukluğu olan çocukların çamaşır makinesine karşı çok ilgili olduğu ve makinenin karşısına geçip saatlerce onun dönüşünü izlediği söylenir bu doğru mudur? Otizm spektrum bozukluğunun belirtileri nelerdir? Ebeveynler çocuğunun otizm spektrum bozukluğu olduğunu nasıl anlayabilir?

Otizm spektrum bozukluğu olan çoğu çocuğun çamaşır makinesi gibi dönen nesnelere baktığı doğrudur. Ancak her dönen nesneye veya çamaşır makinesine bakan çocuğun da otizm spektrum bozukluğuna sahip olduğunu söylemek doğru değildir. Yani tek bir özelliğe bakarak otizm spektrum bozukluğu tanısı konulamaz.

Otizm spektrum bozukluğunun tanısı, davranışlar ve yeteneklerdeki geniş bir aralığı kapsar. Aynı belirtilere ya da şiddete sahip hiçbir otizmli çocuk yoktur. Otizm belirtileri çeşitli kombinasyonlar oluşturur; her biri hafif ile şiddetli arasında değişir. Bir belirti bir çocukta hafif olabilirken, diğerinde kişiliğini ya da davranışlarının kuşatacak kadar şiddetli olabilir. Otizm spektrum bozukluğu olan bir kişinin sergileyebileceği davranışları (belirtileri) genel olarak şu şekilde sıralayabiliriz.

Sosyal beceriler: Otizmli insanlar diğerleriyle çoğu insanın yaptığı şekilde etkileşim kurmayabilir ya da diğer insanlarla tümüyle ilgili olmayabilir.

OTİZMLİ ÇOCUKLAR:

* Ebeveynleri tarafından kucaklanmaya karşı olabilir.

* Çevresindeki gidişata kayıtsız görünebilir.

* Oyuncaklara ilgi göstermeyebilir.

* Diğerlerinin onun işitme engelli olduğunu düşünebileceği kadar tepkisiz olabilir.

* Göz teması kurmamaya ve yalnızlıktan memnun olma eğiliminde olabilir.

* Büyüdükçe, empati eksikliği olabilir ya da acı, ağrı veya kendi duyguları hakkında konuşma gibi diğer insanların duygularını anlama da sorun yaşayabilir.

* Aynı yaştaki çocuklarla arkadaşlık kurmada başarısız olabilir

* Mutluluğunu, ilgilerini ya da başarılarını diğer insanlarla paylaşmada yetersizlik gösterebilir

* Konuşma, dil ve iletişim: İletişim kurma becerisindeki bozukluk otizmin işaretlerinden birisidir.

* Konuşmalarının içeriği birkaç konu ya da sadece birkaç kelimeyle sınırlıdır.

* Ekolali (söylenenlerin istemsiz ve anlamsız tekrarlanması)vardır.

* Konuşmalardaki zorluklar otizmliler için bir diğer problemdir.

* Sözsüz iletişimde sorun yaşar.

* Zamirlerde ise mevcut bir zorluk görülmektedir. “sen” demek istediklerinde “ben” ya da bunun gibi zamirler kullanabilirler.

* Otizmli çocuklar sosyal işaretleri anlamıyor gibi görünebilir; bu yüzden, sosyal uygunlukta problem oluşabilir.

* Diğer insanlarla konuşurken çok yakın durabilir, yabancılara sarılmak veya onları öpmek isteyebilir ya da konuşmanın bir konusuna çok fazla takılıp kalabilirler.

Tekrarlayan davranışlar: Otizmli insanlar, dönen tekerlekler, yanıp sönen ışıklar ve çarpan kapılar gibi tekrarlayan davranışlara ilgi duyabilirler.

Oyunları durmadan dönen toplardan oluşabilir ya da defalarca aynı videoyu izleyebilirler. Tek tip fiziksel davranışlar sergileyebilirler. Bunlar vücudunu sallama, ellerini çırpma ve/veya parmak ucunda yürüme gibi anormal davranışları da içerebilir.

Rutinlere değişmez bağlılık: Örneğin okula farklı bir yoldan gitmek veya farklı bir şekli olan çikolatalı kurabiyeye sahip olmak gibi önemsiz görünen şeyler bile onların kaygılanmasına sebep olabilir.

Belirli ve sınırlı konularla ilgilenme: Yaşça büyük çocuklar ve yetişkinler genellikle tren seferleri, hava durumları, tarihler/takvimler, sayılar, film oranları ve plaka belgelerine ilgi duyarlar.

Nesnelerin parçalarıyla ilgilenme: Otizmli olanlar genellikle bir nesnenin tamamı yerine bir parçasına ilgi duyarlar. Bu durum, araba yerine arabanın tekerleğiyle ilgilenme gibi şeyleri de içerebilir.

Gelişimde gerilik: Bazı çocuklarda, otizmin ilk belirtisi bebeklik çağında belirir ve bu hastalık genellikle 3 yaşlarında teşhis edilir. Diğer çocuklarda, gelişimleri 2 yaşına kadar normaldir ve sonra hızla geriler.

Otizm spektrum bozukluğu olan çocukların tedavi ve eğitim yaklaşımlarına değinirmisiniz? Otizm spektrum bozukluğu olan çocuklar normal gelişim gösteren çocuklarla birlikte eğitim alabilirler mi?

Halk arasında bazı ilaçların ve bazı diyet türlerinin otizm spektrum bozukluğunu tedavi ettiğine ilişkin olarak yaygın bir kanı bulunmaktadır. Bu nedenle aileler kulaktan dolma bilgilerle doktora danışmandan bu ilaçları ve diyetleri uygulayabilmektedirler. Bu son derece yanlış bir davranıştır. Çünkü otizm spektrum bozukluğunu tedavi eden bir ilaç yoktur. İlaç kullanmak veya diyet uygulamak gerektiği durumlarda mutlaka uzman doktorlardan yardım alınmalıdır ve onların gözetiminde bu tür uygulamalara yer verilmelidir. Burada önemli olan erken tanı/teşhis ve en erken bir biçimde tıbbi ve özel eğitim olanaklarından çocuğu yararlandırmaktır.

Otizm spektrum bozukluğu olan çocuklara yönelik eğitim ortamları genel anlamda ayrıştırma ve kaynaştırma eğitim olmak üzere iki farklı şekilde ele alınmaktadır. 1980-1990’lı yıllara kadar otizm spektrum bozukluğu olan çocukların sadece özel eğitim ortamlarında ya da psikiyatri kliniklerinde eğitim alabilecekleri düşünülürken (ayrıştırma), günümüzde bu çocuklara ilişkin bilgilerin artması ile birlikte genel eğitim okullarında da eğitim alabilmeleri (kaynaştırma) gündeme gelmiştir. Genel eğitim ortamlarında yapılacak çeşitli düzenlemelerle bu çocuklar normal gelişim gösteren akranlarıyla başarılı bir şekilde eğitim alabilmektedirler.

Otizm spektrum bozukluğu olan çocukların anne babalara ne önerirsiniz?

Öncelikle tüm anne-babalar çocuklarının “çocuk” olduklarını unutmamalı ve ona göre davranmalıdırlar. Otizm spektrum bozukluğuna sahip çocuğu olan anne-babalar çocuklarının sahip oldukları yetersizliğe göre diğerlerinden farklı olarak;

Çocukları ile konuşurken:

* Açık ve tam cümleler kurmalı.

* Komut verirken mümkün olduğu kadar kısa cümleler kurulmalı.

* Cevabı beklenmeyen sorulardan ya da alaycı ifadelerden kaçınılmalı.

* Soyut kavramların tartışılmasından kaçınmalı, mümkün olduğu kadar somut terimler kullanmalı.

* Çocuğun sorularına ve iletişim girişimlerine sürekli olarak cevap verilmelidir.

Çocuklarının davranışlarında yardımcı olmak için:

İletişim kurmayı öğrenmelerine yardımcı olun.

Seçimler yapmayı öğretin.

Olumlu davranışı ödüllendirmede tutarlı olun.

İstenmeyen davranışlar erkenden belirlenmeli ve direkt olarak irdelenmelidir.

Çocuğunuzun hoşlanacağını bildiğiniz ve sağlayabileceğiniz ödüller seçin.