Petrol, bugün insanoğlunun yararlandığı enerji kaynaklarının başında geliyor. Uluslararası politikayı ve ekonomileri etkileyen bu madde, günlük hayatımızda çok geniş kullanım imkânları sağlıyor. Bu üstün değerine karşın, petrol ürünlerini de elektrik gibi kontrollü ve güvenli kullanmamız gerekiyor. Da-naobası köyünde tüp patlaması sonucu yüze yakın yurttaşımızı kaybetmemiz, hafızalarımızda silinmeyen bir facia olarak kalacaktır.
100;
.yıl kadar evvel, Amerika Birleşik ‘Devletlerinde doğan petrol sanayi, medeniyetin en değerli endüstri kolunu meydana getirmektedir. Bu endüstrinin hammaddesi, toprak altmda kuyular vasıtası ile çıkarılan ve ham petrol adı verilen koyu renkte akışkan bir sıvıdır.
Ham petrolden elde edilen mamul maddelerin, günlük hayatımızdan bize faydası olanlardan bazıları şunlardır:
-Elbise sanayiinde kullanılan bazı kumaş lifleri – Parafin ve mum gibi koruyucu yağlar – Bazı krem, merhem, losyon ve boyalarda – Sentetik lastik ve otomobil tekerlek lastikleri – Eczacılıkta kullanılan bazı ilaçlar – Plastik eşyalar ve plastik ambalaj malzemeleri – Evlerde kullanılan mutfak gazları – Çeşitli motorlu vasıta yakıt ve yağları vb.
PETROLÜN OLUŞUMU VE DOĞADA BULUNUŞU
Yeryüzünde bu gün toprak ve kaya ile çevrili bulunan pek çok yerlerde milyonlarca yıl önce büyük denizler mevcuttu. Bu denizlere, nehirler vasıtası ile gelen orman ve bitki artıkları, ömürlerini tamamlamış milyonlarca sayıda, küçük deniz bakiyeleri ile beraber denizlerin dibine birikmiş ve sonra maruz kaldıkları kum ve kil tabakalarının basınç ve sıcaklıkları sonunda ham petrol şekline geçmişlerdir.
Ham petrol her zaman aynı özellikleri taşıyan bir madde değildir. Dünyanm çeşitli bölgelerinde üretilen bu hammadde bulunduğu yerin, jeolojik yapışma, coğrafi mevkiine ve eskiliğine göre değişen özel-ükler arzetmektedir. Bütün bunların yanında bir petrol kuyusunun çeşitli derinlik-
lerinden alman ham petrol numunelerinin birbirine benzemedikleri dikkate alınırsa, bu maddenin değişken bir yapıya sahip olduğu görülür. Yan yana açılmış iki kuyudan birinin hiç arıtılmadan kullamlacak cins motor yakıtı verdiği, buna karşüık diğerinin ise asfalt kıvammda bir çeşit ham petrole sahip olduğu çok görülmüştür.
Kuyulardan çıkarılan ham petrollerin daima değişik karakterler taşımalarına karşılık bu maddeyi işlemek durumunda olan rafineri tesisleri, bazı ince operasyonlar sonucunda karakter ve muhteviyatı aynı olan bazı mamul maddeler elde etmek zorundadırlar.
Ham petrol doğada sıvı halinde bulunur. Bu sıvı başlıca hidrokarbonları, oksijen, sülfür ve nitrojen bileşiklerini meydana getirir. Genellikle yer altmda kum tabakalarının içerisinde, depolanmış olarak bulunur. Bü deponun üzerinde tabii gaz meydana gelmiştir. Dibinde ise su birikintisi mevcuttur.
HAM PETROLÜN ARITILMASI
Ham petrol içerisinde bulunan çeşitli hidrokarbonların ayrılma operasyonuna tabi tutularak belli gruplar altmda toplanılması ve neticede bu grupların mamul madde haline getirilmesi işlemine tasfiye denilir. Rafinerilerde, tasfiye operasyonu esnasında ham petrolün ısıtılarak büyük kuleler içerisinde yoğunluk derecelerine göre sevi-yelendirilmesi işleminin açıklaması şöyle-dir.
– Kuyulardan, rafineriye getirilmiş bulunan ham petrolün yıkanarak tuzlarından arıtılması.
– Tasfiye kulesine girmeden önce 300°C’a kadar ısıtılması.
– Isıtılmış ham petrolün tasfiye kulesine basılması.
– Kule içindeki bu sıcak maddenin çeşitli hidrokarbon grupları meydana getirerek ve ağırlıklarına göre birbirleri üstünde yükselerek seviyelenmeleri.
– Kule içerisindeki katlar, birbirleri üstünde borular vasıtası ile alınması.
Soğutma ve ısıtma işlemlerinden meydana gelen tasfiye tekniğinin daha hassas operasyonlarla derinleştirildiği ve bazı kimyevi maddelerle zenginleştirildiği bilinen bir gerçektir.
BAŞLICA PETROL ÜRÜNLERİ
Ham petrolün rafinerilerde arıtılması sonucunda oluşan başlıca ürünler şunlardır: Sıvı Petrol Gazları, Benzin, Diesel Yakıtları- Motorin, Gaz Türbünlü Uçak Yakıtları, Solventler, Gazyağı (Kerosine) Fuel Oil, Makine Yağlan, Gres Yağı, Parafin, Petrochemical’ler, Petrol Asfaltı, Petrol Kömürü.vs.
SIVI PETROL GAZLARI
Normal hava basıncı altmda iken gaz halinde olup, sıkıştırıldığı zaman sıvı şekle geçen bu madde propan ve bütan denilen gazlardan ibarettir. Bazen toprak altmdan tabii gaz olarak çıkarıldıkları gibi rafinerilerde de kendiliğinden meydana gelirler. Bu gazlar piyasaya sürülmeden evvel özel tesislerde sıvı şekle getirilerek tüplere doldurulur. Bu gaz ile, mutfaklarımızda yemek pişirmek, motorlu vasıtaları işletmek, evlerimizi aydınlatmak ve endüstrinin çeşitli kollarında istifade etmek mümkün olmaktadır.
güvenlik kurallari
-Propan ve Bütan gazları tüp içine konuldukları zaman sıvı haldedirler, bu sıvı ile tüp tamamen doldurulmamış ve üzerinde bir miktar gaz payı veya genişleme payı bırakılmıştır. Tüp içinde bulunan bu sıvı, en düşük ve en sıcak hava şartları arasında % 10 ‘kadar ‘hacım degışMvgme ıaana kalacaktır. Şayet tüp içinde biraz genişleme payı bırakılmaz da tamamen sıvı gaz ile doldurulursa, ilave sıcaklıklar karşısmda hacimce genişleyerek tüpünü patlatabilir. Tüp üzerinde bir emniyet vanası var ise vana açılarak basıncı düşürebilir.
– Bu sıvı bütan ve propan gazlarının o yerin iklimine göre çeşitli oranlarda karıştırılmış şeklidir, sıvı halde olmalarma rağmen şayet çıkış muslukları açılacak olursa tamamen gaz olarak intişar ederler. Yana-bilmeleri için hem ateşe ve hem de oksijene
ihtiyaçları vardır. 100 litrelik hacimdeki havanın içerisinde bu gazlardan 2 litre ile 8 litre arasında bir miktar bulunursa yanıcı olurlar, bu miktarlarm altmda iken çok zayıf, üstünde iken çok zengin bir karışım olacağı için yanıcı değildirler.
– 1 litre suyun 1 kg. olmasına karşılık,
1 litre sıvı gaz ancak 500 gram kadar gelebilir. Gaz haline geçtiği zaman ise havadan 1.5-2 defa daha ağırdır. Herhangi bir şekilde tüplerden kaçan gazlar evlerin bodrumlarında veya arazinin çukur yerlerinde toplanabilir, o halde sıvı gaz tüplerinin çukur yerlerde veya evlerin bodrumlanııda saklanması doğru değildir.
-Tüp içinde iken bu gazlar yanıcı değildirler, ancak tüp içinden çıkıp da hava ile bir miktar karışınca yanıcı olurlar, bu yanma şayet kapalı bir oda içerisinde olursa patlama ile sonuçlanabilir.
-Sıvı petrol gazları, renksiz kokusuz ve insanlar tarafından teneffüs edilmeleri halinde zehirsizdir. Buna rağmen içlerinde solunuma yarayacak oksijen gazı bulunmadığı için uzun zaman teneffüs edilmeleri halinde zehirsizdir. Buna rağmen içlerinde solunuma yarayacak oksijen gazı bulunmadığı için uzun zaman teneffüs edilmeleri halinde insanı boğabilir. Normal bir insan burnu, havadaki sıvı petrol gazlarının varlığını henüz yanıcı hale gelmemişken, yani çok zayıf iken dahi fark edebilsin diye bu gazlara kötü kokulu bazı esanslar ilave edilmiştir.
— Bu sıvı, bir kova içine doldurularak aniden yere dökülecek olsa, daha yerde yayılma fırsatı bulamadan buhar hale geçer. Yani sıvı petrol gazları normal hava şartları altmda çabucak buharlaşma eğilimindedirler. Fizik kanunlarına göre, çabuk buharlaşma meyli gösteren sıvılar, kendi çev-lerinin sıcaklığını çekerler, o halde bir miktar sıvı petrol gazını avucumuzun içine dökecek olursak, çabuk buharlaşma işi meydana geleceği için elimizin tehlikeli bir şekilde donması mümkündür. Bu nedenle sıvı petrol gazları tüplerinin dolum yerlerinde çalışan işçiler bir çeşit koruyucu eldiven kullanırlar.
– Tüp içindeki sıvı petrol gazı basınç altındadır. Normal hava şartlan altmda bu basınç 6 ila 12 atmosfer arasında bir değişim gösterebilir. Buna rağmen sıvı petrol gaz tüpleri 34 atmosferlik basınçlara dahi mukavemet edebilecek kadar dayanıklı yapılmışlardır. Hatta bazı tüplerin üzerlerinde, dahili basınçları henüz 34 atmosferi bulmadan açılan emniyet vanalan vardır.
-Dolu bir sıvı petrol gaz tüpü, şayet herhangi bir şekilde yanan alevler içine atılacak olursa tüp içindeki sıvı petrol gazı genişleyerek emniyet vanasını açacak ve çıkan gazlar o çevredeki hava ile karıştıktan sonra ateşe bir meşale gibi katılacaklardır. Tüpün içerisinde hiçbir zaman oksijen veya hava bulunamayacağı için bu ateşin tüp içine girerek tüpü patlatması konu olamayacaktır, buna rağmen şayet alevler içinde kalmış bir sıvı petrol gaz tüpünün özerinde emniyet vanası yok ise, bu tüp içindeki gazlar ısı karşısmda genişleyerek kendi tüplerini patlatabilirler.
– Sıvı petrol gaz tüplerini yan yatırmak veya baş aşağı tutmak doğru değildir. Bilhassa depo edildikleri yerlerin havalandırılmasına çok dikkat edilmelidir. Havadan ağır oldukları için daima alçak yerlere doğru sızarak birikebilecekleri unutulmamalıdır.
– Gaz kaçıran tüpler, kokularından dolayı kolayca tanınabilir. Bu çeşit tüpleri meskun yerlerin en az 50 metre uzağındaki bir araziye götürerek gazlarım kaçırmak doğru ve yerinde bir hareket olur.
TÜP VE SİLİNDİRLERİN TESlSl
– Kullanılış halinde iken, tüp ve silindirlerin emniyet valfleri veya subapları mutlaka tüp veya silindirlerin buharlaşmış gazla dolu olan kısmı ile irtibatta olmalıdır. Dolayısı ile tüpler ve silindirler baş aşağı halde kullanılmamalıdır.
– Tüp, silindir ve regülatörler binaların dışına monte edilmelidir.
Tüpler ancak aşağıdaki şartlara riayet edildiği takdirde bina dahilinde kullanılır:
– Tesisata yalnız bir tüp bağlamalıdır.
– Tüp üzerinde otomatik ‘ ‘kapama vanası” bulunmalıdır; tüp tesisten ayrıldığı zaman vana kendiliğinden kapanarak gaz kaçmasını önleyecektir.
– Tüpler toprak seviyesinden aşağı yerlerde tam kapalı (açık hava ile doğrudan doğruya bağlantısı olmayan) oda ve hücrelere konulmamalıdır.
– Tüpün konulduğu yer, açık hava ile bir kapı veya pencere vasıtası ile bağlantılı olmalıdır.
– Tesise bağlanmamış, yedek tüpler, binanın dışında açık havada veya açık hava ile doğrudan doğruya bağlantılı, iyi havalandırılmış bir yere konulmalıdır.
– Meskenlerde kullanüan tüpler mutfakta bulundurulmalıdır. Şofbenlerde kullanılmak üzere banyolara 35 litre su hacminden aşağı olan tüpler konulabilir, yalnız bu gibi banyolarm açık havaya açılan bir havalandırma bağlantısı olmahdır.
35 litre su hacminden büyük kapasitede olan silindirleri kullanan endüstrilerde binaların dışında tüp koymağa müsait olmadığı hallerde, aşağıda belirtilen şartlar yerine getirilmelidir:
– Bina tamamen endüstriye ait olmalıdır.
– Bina dahilinde sadece kullanılan sıvı petrol gaz silindiri bulundurulmalıdır.
– Yedek sıvı petrol gaz silindir veya silindirleri bina içine sokulmamalıdır.
– Silindirlerin hacmi 300 litrenin altında olmalıdır.
– Bu çeşit iki tesisat arasında 15 litrelik bir uzaklık bulunmalıdır.
– Tüp ve silindirler sağlam zemin üzerine oturtulmalı, toprakla temasta bulunmamalı ve fazla ısı veya sellere maruz yerlere konulmamalıdır.
– i ndirler toprak seviyesi altına konul» iıdır. Sadece bu işe tahsis edilmiş, top:.,!:; seviyesi altında fakat en alçak noktası 😮 a: doğru yatay olarak havalandırma bağ u ; ve bu bağlantı kısmı, dahü binanın herhangi bir açıklığa
uzaklıkda olan yerlere tüp veya nulabilir.
– Çabuk yanıcı maddeler tüp ve silindirlerden en az 3 metre uzaklıkta olmahdır.
TÜP VE SİLİNDİR DEPOLARI İÇİN EMNİYET KURALLARI
Sıvı petrol gazı’ ile çalışanların emniyetle iş görebilmek için aşağıda belirtilen hususlara dikkat etmesi gerekir:
-Sıvı petrol gazınm depolandığı yerlerde sigara içilmez ve açık ateş bulundurulmaz.
– Sıvı petrol gazları havadan 1.5 ila 2 defa daha ağırdır, dolayısı ile tabana ve çukur yerlere çökme temayülü gösterirler.
– Sıvı petrol gaz buharlarının havadaki karışım oranı % 2 ila % 10 arası olduğu zaman parlamağa elverişlidirler.
– Buhar basıncı benzininkinden çok daha fazladır. Bu nedenle alelâde kaplara konulamaz, ancak basınçlı kaplarda saklanabilir.
– Sıvı petrol gazları petrol türevlerini kolaylıkla çözebileceklerinden bağlantılarda lastik conta, lastik hortum vs. kullanılmaz. Bu gibi malzemenin neopren veya plastik olması zorunludur.
– Hızlı buharlaşma meylinde olduklarından, bulundukları çevrenin sıcaklığını alırlar. Bu nedenle herhangi bir kimsenin üzerine döküldüğü takdirde temas ettiği yeri dondurur.
GAZ KAÇIRAN TÜP VEYA SİLİNDİRLER
– Gazlar tabii olarak kokusuz oldukları
halde herhangi bir kaçak olduğu zaman çabuk fark edilebilmeleri için organik sülfür ile kokulandırılmışlardır.
– Kaçak, tüp veya silindirin valfinden veya buhar boşluğundan olursa, kokusu ve çıkardığı fısıltıya benzeyen sesten anlaşılır, şayet kaçak sıvı sayesinde ise o zaman kokudan başka kaçak olan noktanın çevresinde buzlanma yapar.
– Herhangi bir tüpte kaçak tesbit edildiği zaman, o tüp tesisattan veya depodan en az 50 metre uzakta, trafik ve meskun yerlerden uzak, çıplak ateş olmayan bir yere götürülerek üzerine bir regülatör takılır ve regülatör açılarak boşalmağa terk edi -lir.
– Kaçak bir silindirde olduğu takdirde, şayet valfden ise, valf sıkılarak kesilmesine çalışılır.
OKUYUCULARIMIZA DUYURU
★ Acıpayam Çakır Köyü Öğretmeni Alâaddin Ulukuş’un bir önerisi var: “Bir Amatör Projeler köşesi açın; herkes projesini göndersin, bilgi versin; konu incelensin, tartışılsın” Bu öneriyi olumlu karşılıyoruz. İki aralıklı daktilo edilmiş, bir sayfayı geçmeyecek projelerinizi bekliyoruz. Şekiller kuşe veya aydıngere çini mürekkebi ile çizilmiş olmalı..
★ “Türk Atasözlerine az yer veriyorsunuz” diyen okuyucularımız; çok beğendikleri birkaç atasözü göndersinler; seçme yaparak yayınlarız.
★ Bilmece meraklıları.. Derginin okuyucu düzeyine uygun bilmeceleri çözümleriyle birlikte yollayınız. Seçmeyi biz yapalım.
★ Lise ve Üniversite öğrencileri.. Dergiyi çevrenize tanıtıp abone olmalarını teşvik ediniz. Avda 25 TL. bütçelerini sarsar mı?
★ İstemlerinizi 10 16 21 No’lu posta çekinin veya posta havalesinin arkasına tam yazınız. Abone ile ilgili yazışmada KOD No’sunu bildiriniz.
★ 140-141-142-143 Nolu sayılar 10 TL;
145-146-147-148-151-153-159 Nolu sayılar 20 TL;
160-161-162-ve devamı 30 TL. fiyatla satılmaktadır.
Yalnız 13. Ciltli takım mevcuttur; fiyatı,: 350 TL’dır.
13. Cilt Kapağı 50 TL; 13. Cilt İndeksi 25 TL’dır.
