türk asker ve kent imar plancısı (İstanbul 1794 – Medine 1855). Harp okulu’nu istihkâm subayı olarak bitirdikten sonra ordunun çeşitli kademelerinde görev yaptı. Londra’ya gönderilerek mesleği ile ilgili çalışmalarda bulundu. Türkiye’ye dönüşünde Mühendishane nazırlığına getirildi, paşalığa yükseldi. İstihkâm ve Topçu okullarını yeniden kurdu, Istan
Guillaume deti; sonra, arazinin eğimi (yani havzaların engebesi) ve kayaçların ufalanabildiği; son olarak da bu arazilerin çakıldan çok çamur vermeye yatkınlığı. En yumuşak oluşumlar killer, marnlar, yumuşak şistler, ince alüvyonlar, en çok da lössler- dir. Ayrıca, koruyucu bitki örtüsünün zengin ya da fakir olması ya da hiç olmaması temel derecede önemli bir rol oynar. Bundan başka, yarıçöl ve bozkır bölgeleri akaçlayan akarsuların en belirgin özelliği çok bulanık olmalarıdır (Huang Hı’da 400 kg/m3’ten çok). Ancak Batı Avrupa’ nın ovalarında bulanıklık 30 ile 100 g/m3 arasındadır. Alp akarsularında ise 1 ya da 2 kg’a ulaşabilir. Debiler çok fazla ve akış hızlıysa, bulanıklığın az ya da kuvvetli olduğu yerlerde havzalar büyük ölçüde aşınabilir. Duranca, km2 başına yılda 1 000 ile 1 200 t; Grenoble’da isöre 5001; Himalaya’da Kosi 2 5001 çamur taşır. Sen yalnızca 4 1, Avrupa’nın Akdeniz dışında kalan bölgelerindeki tepelerde ve ovalarda bulunan pek çok akarsu da 2 ile 20 t yük taşır. Yarı kurak bölgelerde aşınma, kimi zaman Alpler’de görülen en yüksek oranla ra ulaşır ya da bu oranları geçer: Huang Hı için bu değer km2 başına yılda 2 000 t, Vei Hı için 5 000 t’dur. Ancak bu rakamların büyük havzalar için geçerli olduğunu göz önüne almak gerekir (binlerce ya da on binlerce km2). Bu bölgelerde, arazinin, bitki örtüsünün ve engebenin çeşitliliği olağanüstü ve inanılmaz miktarlarda malzemenin taşınmasına neden olabilir (km2 başına on binlerce ton). Brüt ortalama yıllık asılı halde taşıma yüklere gelince, Rhöne ve Po için 20 ile 25 milyon t, Paris’te Sen için 200 000 t’dan az, yalnızca Yenisey için 10,5 milyon t, Ohio için 40 ile 50 milyon t, Tuna için 70 ile 80 milyon t, Colorado için 300 ile 350 milyon t, Yangzi Ciang için 500 ile 800 milyon t. • Çözünmüş yük. Akarsuların çoğunda, çözünmüş madde içeriğinin mutlak minimumları ya da tuzluluk, metre küpte on ya da yirmi gram dolayındadır. Bu bakımdan, hemen hiçbir yerde yaklaşık olarak sıfıra düşebilen bulanıklık minimumları kadar düşük olamaz. Öte yandan, minimumlar pek az akarsuda metre küpte 2 ya da 3 kg’ı geçer (buna karşılık, kabarmalar sırasında onlarca, hatta yüzlerce kilogram çamur asılı halde bulunabilir). Tuzluluğun en az olduğu zaman kabarma zamanıdır. Gerçekten de burada akıntıların gücüne göre değişen yüzeysel mekanik aşınma söztonusu olmaz, buna karşılık yeraltı sularında, kimyasal aşınma en etkin biçimiyle görülür. Yavaş yavaş yol alan bu sular, geçtikleri kayaçlarla uzun bir süre temas halindedir. Çekik durumunda akarsuları besleyen hemen hemen tek kaynak yeraltı suyu debileridir. Akarsuların çoğunda çözünmüş maddelerin maksimum oranları, minimum oranlarını, yalnızca % 100 ile 500 kat kadar geçer. Orta enlemlerde, yıllık ortalama çözünmüş yük miktarları kristalli ve şistli bölgelerde, akarsu ağızlarında en küçük değerlerdedir: Saali için 17 g/m3, Yeni İngiltere’nin başlıca akarsularında 50 g/m3’ten az, Amazon ve Zaire’de 30 ile 50 g/m3’tür. Kireçtaşlı havzalarda, karbonik asit yüklü sular kayacı etkiler ve tuzluluk Avrupa ile Kuzey Amerika’daki pek çok akarsuda 150 ile 300 g/m3’e, hemen hemen yalnızca kireç akaçlayan akarsularda 400 ile 600 g/m3’e ulaşır. Az yağışlı yarı kurak bölgelerin sularını boşaltan, bu nedenle de derişimi çok yüksek olan akarsularda tuzluluk oranı rekor düzeydedir: çok zayıf bazı ırmaklarda birkaç kilograma çıkabilir. Çözünmüş maddelerin yol açtığı en kuvvetli aşınmalar suyu bol ve orta derecede ya da çok tuzlu akarsularda görülür. Bunlar, yılda km2 başına 200 ile 250 t malzeme taşır ve Jura ile Kuzey fransız Önalple- ri’ni akaçlayan akarsuların değerlerini aşarlar Alaska ve Nor\eç’te bulunan bazı akarsular 300 ile 600 t arasında yük taşır.
Çözünmüş halde taşınan malzemenin yıllık toplam miktarının Amazonda 120 milyon t’dan çok, Zaire’de 50 ya da 60 milyon t, Mississippi’de de 100 milyon t ya da bunun biraz üstünde olduğu hesaplanmaktadır. —ikonogr. Çarmıhı taşıma. Çile’nin bu sahnesi hıristiyan sanatında çok erken dönemlerden başlayarak ele alındı (Raven- na’da S. Apollinare Nuovo’daki mozaik; Cunault ve Saint-Necîaire’deki sütun başlıkları; Giotto’nun Arena’da [Padova], T. Gaddi’nin S. Croce’de [Floransa], Andrea da Firenze’nin S. Maria Novella’da ve Fra Angelico’nun S. Marco’daki freskleri). S. Martini (Louvre), Mantegna (Roma), S. Del Piombo ve Tiziano (Madrid), il Tintoretto (Venedik), ıl Veronese (Dresden, Louvre), L. Carracci (Leningrad), Morales (Louvre), Memling (Viyana), Bosch (yakın plandan işlenmiş sahne: Viyana ve Gent), Baba Bruegel (Calvarium’a çıkış, Viyana), Yaşlı Holbein (Karlsruhe), Altdorfer (Sankt Flori- an), Grünewald (Karlsruhe), Rubens (Ams- terdam, Brüksel), Le Brun (Louvre), Tiepolo (\fenedik), Delacroix’nın (Metz) resimleri çoğu kez acı dolu bir gerçekçilikle ele alınmıştır. Heykelcilik alanında, F. Laurana (Avignon), A. Krafft (Nürnberg) ve İspanyol pasoları sayılabilir —Ormanc. • Akarsuyla tomruk taşıma. Kesilmiş ağaçların (tomruk) akarsuya atılarak taşınması ekonomik olduğu için bu
işe elverişli olan ormancı ülkelerin birçoğunda uygulanmaktadır: Kanada, İsveç, Finlandiya, Rusya, Brezilya, Fildişi Kıyısı, Gabon vb. Suyla taşıma tomruğun daha sonraki korunması bakımından da çok yararlıdır, çünkü tomruğun uzun süre suda kalması ağacın zararlı böcek ve mantarların gelişmesini kolaylaştıran besisu- larından kurtulmasını sağlar. • Orman içi taşıma. Kesilmiş ağaçların orman içinde taşınması, bu taşımaya elverişli depolama, yükleme ve taşıma gereç ve makineleriyle bu işe uygun bir pist üzerinde yapılır. Araçların cinsi kesim yerine, arazinin topografisine ve şantiyelerin büyüklüğüne göre değişir. Günümüzde bu işlev için, tomrukların büyüklüğüne ve toprağın durumuna göre bir vinç ve saplama küreği ile donatılmış, paletli ya da lastikli traktörler kullanılır Akarsu bulunan bölgelerde tomrukların taşınması yüzdürme yoluyla ve dağ bölgelerinde kablolarla (teleferik) yapılır. Orman içi taşıma, yüklenecek kamyonların girebildiği noktada biter (karayolları, orman yolları). Erişilmesi güç olan bölgelerde orman içi taşıma helikopterle ya da balonla yapılır.—Soğut, san. Soğuk taşıma. Sabit tutulan bir sıcaklıkta taşıma özel gemiler, va- 11287 gonlar ve kamyonlarla gerçekleştirilir. Bununla birlikte, uzun mesafelerde yapılan kara-deniz taşımacılığında özel konteyner- lerden de yaygın olarak yararlanılır. Soğuk taşıma çevre sıcaklığından fazla etkilenmeyecek biçimde yalıtılmış araçlarla yapılabileceği gibi, ısıl yalıtımın yanı sıra bir’ soğuk kaynağıyla donatılmış araçlarla da gerçekleştirilebilir. Bu araçlarda, soğuk kaynağı olarak ancak belli bir süre için etkili olabilen buz, karbon buzu ya da ötek- tik levhalar kullanılır. Soğutuculu araçlarda ise soğuk kaynağını bir soğutma makinesi oluşturur. Isıl olarak yalıtılmış, ancak kendi soğutma kaynakları bulunmayan konteynerlerin kullanılması, gemilerdeki ya da limanlardaki soğuk hava dağıtım sistemleri gibi soğuk hava üreten ek donanımları gerektirir. Kendi soğutma makineleri bulunan soğutuculu konteynerler ise bu tür donanımlara bağımlı olmamakla birlikte daha pahalıdır. —Tic. huk. Taşıma senedi taşıma sözleşmesinin kanıtlanmasına yarayan, gönderenle taşımacı arasındaki hak ve borçları gösteren bir belgedir. Taşıma senedini gönderen düzenler. Taşıma senedi iki nüsha halinde düzenlenir (Türk tic. k. md. 768/1). Bunun bir nüshası gönderen tarafından imza edilerek taşımacıya verilir ve bu nüsha eşyayla birlikte gönderilir. Öte
ki nüsha taşımacı tarafından imza edilerek gönderene geri verilir (Türk tic. k. md. 771/1). Taşıma senedinde bulunması gereken kayıtlar şunlardır: 1. gönderilenin adı, soyadı ya da ticaret unvanı ve adresi, eşyanın gönderildiği yer ve taşıma senedinin emre yazılı olması isteniyorsa bu kayıt; 2. taşınacak eşyanın cinsi, ağırlığı, sayısı, paketse bunlara yazılı numara ve işaretleri ve ambalajın biçimi ve niteliği; 3. gönderenin adı, soyadı ya da ticaret unvanı ve adresi; 4. taşımacının adı, soyadı ya da ticaret unvan ve adresi; 5. taşıma ücreti ve ücretin ödenip ödenmediği; 6. taşımanın yapılacağı süre; 7. taraflar arasında kararlaştırılan öteki konular. Belirtilen bu kayıtlardan birinin yanlışlıkla yazıl- mamasından ya da yanlış ve gerçeğe aykırı yazılmasından doğan zararlar gönderene aittir. Taşınacak eşya patlayıcı mad- delerdense, bunun bildirilmesi ve ambalaj üzerine yazılması gerekir. Taşıma senedinin taşımacı tarafından imzalanıp gönderene verilen nüshası, emre yazılı olması koşuluyla, kıymetli evrak niteliğindedir. Taşıma senedi emre yazılıysa taşıma senedinin ciro ve teslimle devri eşyanın mül
Rio
teliği taşınabilirlik olan bir program ya da program paketi için kullanılır. —Teknol. Elde kullanılabilen küçük elektrikli takımlar (matkap, perdahlama makinesi, taşlama taşı) için kullanılır.