YARGI SİSTEMİ.

Yargının görevi bireylterin birbirleriyle ve devletle olan ilişkilerinde ortaya çıkan uyuşmazhkları çözmektir. Bü; bir uyuşmazlık söz konusu olduğunda ilişkileri düzenleyen yasaların hükümlerine göre haklı ile haksızın ayrılmasıyla gerçekleştirilir. Bu çözüme adalet adını veririz. Türkiye’de kuv-
vetler ayrılığı ilkesini benimseyen 1982 Anayasası devletin yargı görevini yerine getirme yetkisini bağımsız mahkemelere vermiştir. Bu yetki bir başka organ ya da kişice kullanılamaz, hiçbir organ, makam, merci ya da kişi yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez, genelge gönderemez, tavsiye ve telkinde bulunamaz. Ayrıca görülmekte olan bir davaya ilişkin olarak Türkiye Büyük Millet MecHsı’n-den (TBMM) yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili soru sorulamaz, görüşme yapılamaz ya da herhangi bir açıklamada bulunulamaz. Yasama ve yürütme organları ile yönetim, mahkemelerce verilen kararlara uymak zorundadırlar. Bu organlar ve yürütme hiçbir koşulda bu kararlan ve bunların uygulamalarını engelleyemez ve geciktiremez. Anayasa böylece yargının bag^ımsızlığmı öncelikle yasama ve yürütme orgahlarma karşı korumuştur. Aynca yargıçlann görevlerini baskı ve etkiden uzak biçimde yerine getirebilmeleri için yargıçların bağımsızhğım kabul etmekle kalmamış, yargıçların bu bağımsızhklannı koruyabilmelerini sağlayacak önlemler getirmiştir {bak. YARGIÇ). Buna yargıç güvencesi adı verilir.
Yargı yetkisini çeşitli yargı yerleri kullanır. Tüm bu yargı yerleri “yargı” adini verdiğimiz anayasal orgam oluştururlar. ;Bu bağımsız ve ayrı yargı yerlerinin her biri devlet egemenliğini kullanarak Türk ulusu adına karar verir. Egemenlik tek olduğuna göre onun bir parçasını ulus adına kullanan yargının da tek olması gerekir. Buna yargının birliği adı verilir. Yargı birliği ilkesinin bir başka sonucu da aynı uzmanhk alanında yargı görevi üstlenen tüm yargı yerlerinin kararlarının bir tek yüksek mahkemece incelenmesidir. Örneğin tüm adli yargı yerlerinin kararları son derece mahkemesi olarak Yargıtay’ca incelenir. Yargının birliği aynca, tek bir düzen olarak örgütlenen yargı yerlerinin hem bireyler arasında hem de bireyle yönetim arasında çıkan uyuşmazhklara bakması anlamına da geUr. Bu yargı düzeninde bütün yargı yerlerinin üstünde tek bir yüksek mahkeme bulunur ve bütün yargı kararları son aşamada onun incelemesinden geçer;
1982 Anayasası yasal ve doğal yargıç-ilkesinde getirmiştir. Buna göre, hiç kimse yasalara göre bağlı olduğu mahkemeden’ başka bir merci önüne çıkarılamaz.-Bir kimseyi yasal olarak bağlı olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisine sahip olağanüstü merciler kurulamaz. Anayasada yasal ve doğal yargıç güvencesinden birlikte söz edilmiştir. “Yasal yargıç” deyimi mahkemelerin ya da yargıçların görev ve yetkilerinin yasalarca belirleneceği anlamını taşır. “Doğal yargıç” kavramı ise yargilanmaya konu olan uyuşmazlığin ortayağü yargı yerini ifade eder. Bunlara olağan mahkemeler adı .verilir.. Bu, davanın uyuşmazlığı doğuran olaydan sonra çıkarılan bir yasayla kurulan bir mahkeme önüne götürülmesini yasaklamaktadır. Böylece sonradan çıkanlan bir yasayla kurulacak olağanüstü mahkemelerin önceki olaylan yargılaması anayasa tarafından engellenmektedir.
Mahkemelerce verilen kararlann anayasaya ve yasalara uygun olması gerekir. Bu ancak mahkeme kararlannın incelenerek denetlenmesiyle gerçekleştirilir. Bu nedenle mahkemeler normal ve-yüksek mahkemeler olarak ikiye aynlır. Dava mahkemeleri olarak da adlandınlan normal mahkemeler uyuşmaz-hklann çözümüne ilişkin kararlar verir. Bu kararlar ilgili taraflarca yasalara aykırı görülürse yüksek mahkemelere itiraz edilir. Yüksek mahkemeler normal mahkemelerce verilen; kararlan yasaya uygunluk yönünden inceler. Böylece uyuşmazlığın daha adil çözülebilmesi için bir denetim sağlanmış olur.
. 1982 Anayasası altı tane yüksek mahkeme öngörmüştür. Bunlar Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi ve Uyuşmazlık Mahkemesi’dir (öaA:. TÜRKİYE); Ayrıca Yüksek Seçim Kurulu ve Sayıştay da yüksek mahr keme niteliğindeki kuruluşlardır.
-Anayasa Mahkemesi yasalann, yasama organı içtüzüğünün ve yasa gücündeki kararnamelerin. anayasaya uygunluğunu denetleyen yüksek ve özel bir mahkemedir {bak. ANAYASA Mahkemesi).
Adli , yargı alanında en yüksek mahkeme olan Yargıtay, adliye mahkemelerinin verdiği karar ve hükümlerin son inceleme mahkeme-
sidir,. Normal bir adli, .mahkemenin aldığı karara Yargıtay’da itiraz edilebilir. Yargıtay üyeleri Hâkimler ve Saycılar Yüksek Kuru-lu’nca seçilir. Yargıtay’da başkan ye Cumhuriyet Başsavcısı’nm yanı sıra, aralarında belirli bir işbölümü bulunan 16 hukuk dairesi ile dokuz ceza dairesi vardır.. Ayrıca Hukuk Genel Kurulu, Ceza Genel Kurulu ve Yargıtay Genel Kurulu bulunur. Yargıtay başkanı ile vekilleri ve daire başkanlan Yargıtay Genel Kurulu’nca, kendi üyeleri arasından dört yıl için. seçilir. Cumhuriyet Başsavcısı ve vekili
arasından belirlediği beşer aday arasından cumhurbaşkanı tarafından seçilir.
Danıştay idari. yargı alanında en yüksek. mahkemedir. İdari yargı toplumu oluşturan bireylerle devlet arasındaki ilişkilerden ortaya çıkan uyuşmazlıkların çözümünü üstlenmiştir. Danıştay ayrıca yasayla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
Danıştay kurul halinde çalışan bir organdır. İkisi idari, sekizi yargısal görev yapan 10 daireden oluşur. Her dairede bir başkan ve en az dört üye bulunur. Danıştayda ayrıca İdari Dava Daireleri Genel Kurulu, Vergi Dava Daireleri Genel Kurulu, İçtihatları Birleştirme Kurulu, Başkanlar Kurulu gibi organlar da vardır. Danıştay üyelerinin dörtte jüçü Hâkim ye Savcılar Yüksek Kurulu, dörtte biri de nitelikleri yasada belirtilen görevliler arasından cumhurbaşkanınca seçilir. Danıştay Genel Kurulu kendi üyeleri arasından dört yıl için, salt çoğunlukla ve gizli oyla Danıştay Başkanı ile vekillerini seçer.
Askeri Yargıtay, askeri mahkemelerce verile,n karar ve hükümlerin son inceleme yeridir. Ayrıca asker kişilerin yasayla gösterilen belli davalarına ilk ve son merci olarak bakar. Askeri Yargıtay üyeleri, Askeri Yargıtay Genel Kurulu’nun her üyelik için gösterdiği üçer aday arasından cumhurbaşkanınca seçi-lir;.Her biri yedi üye ile başkandan oluşan beş dairesi, vardır. Aynca Daireler Kurulu, Başkanlar Kurulu,ye Genel Kurul gibi organları bulunur.
, Aşİceri Yüksek İdare Mahkemesi, asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazhkların yargı denetimini yapan ili< ve son derece mahkemesidir. Askeri Yüksek İdare Mahkemesinde askeri yargıçların yanı sıra asker olmayan yargıçlar da görev ahr.. Mahkemenin asker yargıç üyelerini, asker başkan ve üyelerinin göstereceği üçer aday arasından cumhurbaşkanı seçer. Asker olmayan üyeler ise Genel Kurmay Başkanı’nın göstereceği üçer aday arasından gene cumhurbaşkanında seçilir. Askeri Yüksek İdare Mahkemesi’nin, bir başkan ile altışar üyeden oluşan iki dairesi vardır. Ayrıca Daireler Kurulu, Başkanlar Kurulu, Genel Kurul gibi organları bulunur. ‘i. ;
Uyuşmazlık Mahkemesi adli, idari ve askeri yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözümler. Uyuşmazlık Mahkemesi’nin başkanını Anayasal Mahkemesi kendi üyeleri arasından seçer; Üyelerinin seçiminde ise Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu ile cumhurbaşkanı yetkilendirilmiştir. ‘ ..’.M
1982 ^ Anayasası seçimlerin güvenilirliğini sağlamak amacıyla yargı gücünü seçimlerin denetimi ve yönetimi ile görevlendirmiştir. Yüksek Seçim Kurulu seçim yargısı örgütünün en üst basamağıdır. Alt düzeydeki seçim yargı yerleri il seçim kurullarıdır. İl seçim kurulları kendi seçim çevrelerinde’Sieçimin düzenle yürümesi için önlemler alırlar. Aday bildirim ve listelerini alıp duyururlar. Aday listelerine,ve ilçe seçim küruİlarının kararlarına yapilarivitirazlaVı inceleyip karara bağlarlar. ;Î1 seçini kurulunu il merkezindeki eri yüksek dereceli üç yargıç oluştu’rüfty;
Yüksek Seçim Kurulu ise’ yedi asil ve dört yedek üyeden,plüşür. ,Üyele Yargı-
tay Genel Kurulu, beşi.Dariış^y Genel K lu tarafından kendi üyeleri arasındârı ye’ğiz oyla seçilir. Yüksek Seçim Kurülu’nun başlıca gö|reyi;şeçimlerin başlamasından bitimine ka-darjidüzeri içinde yönetilmesiyle ilgili bütün işİemİeri yWpmak. ve, yâptırmâktıi:. ; Ayrıca sĞçiimlerden .şonra seçiiTie ilişkin bütün yol-süzluklan, şikâyet Ve itİra?ları incelemek ye kesin karara bağlamak .da Yüksek. Seçim Kurulu’nutı göi-evleri ^içindedir.;
Hesap mahkemesi adını dâ verebileceğimiz Sayıştay, genel vCj-katma bütçeli dairelerin bütün gelir ve giderleri ile mallarım TürkiyeBüyük Millet Meclisi adma denetlernek ve soruİTilulann hesap ve işlemlerini kesin hükme bağlamakla görevlendirilriıİştir. ‘