iklim koşullarına göre, koyunlar yılda bir ya da iki kez kırkılarak- elde edilir. Türkiye’de koyunlar genellikle, ilkbahar sonu ya da yaz başında ve sonbaharda olmak üzere iki kez kırkılır. Yaz başında kırkılan kış yünü yapağı olarak adlandınlır. Bu yünün kılları daha uzun ve ince olur.
Koyun yünü kırkım zamanına bağlı olarak
Alpakalar Şlll, Bolivya ve Peru’daki And Dağları’ndâ uzun yünleri için yetiştirilin ‘ ‘ –
dört ana sınıfa ayrılabilir. Bunlar, genç kuzulardan kırkılan kuzu yünü; ilk yıl kırkılmamış kuzulardan elde edilen kuzu yünü; ikinci ya da daha sonraki kırkımlarda elde edilen ana yünü ve ölmüş ya da kesilmiş koyun-derilerinden kırkılan ya da kireç ve başka kimyasal maddelere yatınlıp gevşetildikten sonra yolü-nan, deri ya da tabak yünleridir.
Yünler eğirme ve dokuma için aynca sınif-landınlır. Yün ne denli inceyse, o ölçüde niteliklidir. Bazı yünlerin doğal dalga ya da kıvrımları başka yün türlerine göre daha belirgin ve düzenlidir. Yünün niteliği belirlenirken bu özelliği ve eğirme sırasında vereceği fire miktan hesaba katılır.
Bir koyundan kırkılan yün başta bir bütün olarak kabaca sınıflandınhr; sonra daha ay-nntılı incelenir ve tam bir sınıflandırma yapıhrBir koyunda farklı nitelikte yün bulunur. En iyi yün hayvanın omuz ve böğürlerinden, ikinci derece nitelikli yün- ise sağnnm alt bölümünden elde edilir. Daha sonra sırasıyla, belaltı ve sağn, bacaklann üst bölümü, boyun, kann, kuyruksokumu ve bacaklann altından elde edilen yünler gelir. Bacaklann alt bölümündeki kısa, kalın ve kaba kıllardan elde edilen yüri zor boya tutar.
Yünün eğirilerek iplik haline getirilmesi DOKUMACILIK maddesinde anlatılmaktadır. Düşük nitelikli yünlerden taranmamış yün ipliği, inçe yünlerden ise taranmış yün ipliği ya da kamgam elde edilir. Taranmamış yüri ipliği kısa lifleri ayırmak için uygulanan tarama işleminden geçirilmez. Daha gevşek, kalın ve kaba olan bu tür iplikten genellikle kalın kumaş, battaniye, hah ve kiHm yapılır. Kamgam ipliği üretiminde ise yün taranarak kısa liflerden aynlır; birkaç kez çekme makinelerinden geçirilerek, lifler paralel duruma getiriliri;, Böyle ayrıntılı işlemlerden geçirilen kamğarii ipliği taranmamış ipliklerden daha düzgüıi ve sıkıdır.
Yün ipliği renkli kumaş için kullâriilacaksa, genellikle örme ya da dokuma aşamasına gelmeden boyanır. Çoraplar dairesel örgü makinelerinde örülür; daha nitelikli kumaşlar ise düz dokunur. Yünü dokumak için bildiğimiz dokuma tezgâhlan kullandır. Yün kumaşlar bazen 10 metreye ulaşan daha enli parçalar halinde dokunduğu için, yünlü dokuma tezgâhlan pamuklu dokuma tezgâhlanndan daha büyüktür.
Yün dokunarak elbiselik kumaşlar, battaniyeler üretilir. Yünlü kumaşlar dokunduktan sonra, nemli ortamda, dinkleme adı verilen bir işlemden geçirilir. Bu işlemde genellikle sabun kullanıhr. Dinkleme sırasında, kumaş silindirler arasından geçirilir ya da tokmaklarBir koyun kırkıcısı elektrikli kırkma makinesini kullanmada-ustadır. Koyunu, zarar vermeyecek biçimde hareketsiz tutar.
Bornaby’sYün temizlendikten sonra preslenir ve iplik eğirme fabrikasına gönderilmek üzere balyalanır.
la dövülür. Böylece çekmesi sağlanan kumaşın kalınlığı ve dayanıklılığı artar; dokusu zor görülür duruma gelir. Bazen de dokuma yüzeyi “havlandınlır” ve kumaşa tüylü bir görünüm verilir. Elbisehk kumaşlann bitirme işlemleri genellikle, dışa taşan liflerin temizlenmesi ve kumaşın buhardan geçiriHp ütü-lenmesiyle tamamlanır.
Koyundan kırkılan yün yeni yün olarak bilinir ve oldukça pahalıdır. Daha ucuz yünlü ürünlerin yapımında eski yünlü giysiler yeniden işlenerek kullanıhr.
Bipyün lifi mikroskop altında incelendiğinde iğ biçiminde hücrelerden oluştuğu ve birbiri üzerine binmiş pullarla kaplı olduğu görülür. Yünün bazı üstünlükleri ile bazı sakıncalanmn nedeni bu pullardır. Pullar, sıcak sabun köpüğünde yünün çekmesine ve keçeleşmesine yol açar. Yünün bu yapısal özelliği keçe yapımını olanakh kılar. Buna karşıhk, aynı durum yünlü giysilerin yıkanmasında büyük güçlükler doğurur. Ama bugünkimyasal işlemlerle pullan yok ederek bu güçlüğün üstesindeıi gelinebilmektedir. ^
Yünlü giysiler vücudu sıcak tutar. Bunun nedeni kaim olmaları değil, yün lifleri araşma sıkışmış bir hava kütlesinin varlığıdır. Bu kütle vücudun doğal ısısının kaybolmasını önler. Sıradan bir pamuklu giysi aynı ölçüde hava tutmaz. Kabartılmış pamuklu bir battaniye ise yün battaniye kadar vücudu sıcak tutabilir. Ama yün lifleri yay gibi esnek, olduğundan, yün battaniye yıkansa bile kaba-nklığmı korur. Öte yandan pamuklu battaniye kısa zamanda ezilir ve kabanklığını yitirerek eskisi kadar ısıtmaz olur.
Yünün bir başka üstünlüğü, ıslaklık duygusu yaratmaksızın oldukça yüksek miktarda nem tutabilmesidir. Yün bir kurutma fırınında kurutulduktan sonra sıradaln bir oturma odasına alınsa, kısa zaman içinde ‘ ağırlığını neredeyse yüzde 20 oranında artıracak kadar nem emer. Yün bu nemi emerken açığa ısı çıkarır. Bu nedenle nemli havada yün palto ile dışarıya çıkan kişi ısındığını hisseder^ Paltonun emdiği nemden açığa çıkan ısı bir çaydanlık dolusu suyu kaynatmaya yeter!
Ilıman iklimli ülkelerin çoğunda koyunlar yünleri için yetiştirilir. Yün üretiminde en yaygın kullanılan koyun türleri için KOYUN maddesine bakınız.
Dünyada nitelikli ince yünün büyük bölümünü Avustralya üretir. Bu yün, Ispanya’da geliştirilmiş merinos koyunlanndan elde edilir. Tasmanya’da da nitelikli beyaz merinos yünü üretilir.
Öbür önemli ince yün üreticileri SSCB ve Yeni 2^1arida’dır. Hah dokumada kullanılan daha kaba yün Hindistan’da üretilir. Eh büyük yün tüketicileri ABD, İngiltere ve Japonya’dır. İngiltere, tüvit, tartan gibi ince yünlü dokumalan ve ince yün örgü işleriyle tanınır (Jbak. ÖRGÜ VE TIĞ İşi).
Türkiye’de yüncülük ve yünlü kumaş sanayisi istenilen düzeyde gelişmemiştir. Bunun da nedeni koyunun daha çok eti ve sütü için yetiştirilmesidir. Türkiye’de elde edilen yünler genellikle kaba lifli ve karışıktır. Bu yüzden giyimden çok h”âh, keçe ve kilim yapımında kullanıhr. Türkiye’de yün üretiminin yaklaşık yüzde 70’ini Doğu Anadolu Bölgesi sağlar. Günümüzde ince yün üretiminin artırılması için merinos koyunlannm yetiştirilmesine önem verilmektedir