DAMITMAK

DAMITMAK

DAMITMAK geçi. f. (esk. türk. tammak, damlamak’tan dam-ı-t-mak). Bir karışımdaki en uçucu maddeleri önce buharlaştırmak, sonra da soğutarak yoğunlaştırmak suretiyle damla damla çıkarmak; imbikten geçirmek: Şarabı damıtmak.
♦ Damıtıcı i. ve sıf. Sanay. Damıtma ürünlerini elde etmek amacıyle çeşitli ham maddeleri damıtan kişi: Damıtık içkiler ve likör yapanlara damıtıcı denir. || Damıtmağa yarayan; damıtma işinde kullanılan: İmbik, damıtıcı bir cihazdır.
♦ Damıtık sıf. Kim. Damıtılarak elde edilmiş: Damıtık su. Esk. Mukattar.
♦ Damıtma i. Gaz halinde ürünler elde etmek üzere, bazı katı cisimlerin ısı karşısında temel maddelerine ayrıştırılması. || Sıvı karışımlarda karmaşık ve değişken bileşimler halinde bulunan elementlerin, özellikleri kesinlikle belirli ürünlere ayrılması. (Bk. ANSiKL. Fiz. ve Teknol.) || Şarap veya mayalanmış meyve sularından, sıvı alkolle birlikte bütün uçucu maddeleri ayırmak için yapılan işlem. ||^ Ayrımsal damıtma, kaynama noktaları değişik çeşitli sıvılardan meydana gelen bir karışımı kaynatarak, karışımdaki sıvıların ayrı ayrı elde edilmesi. || Damıtma ürünleri, ham veya cracking* petrolün damıtılmasıyle elde edilen
madde: Artık ürünlere karşılık, damıtma ürünlerinde, benzinler, kerozenler, gazoil ve kaypak yağlar bulunur. || Parafinli damıtma ürünleri, ham petrol veya yan ürünlerin boşlukta damıtılmasıyle elde edilen parafinli ağır ürünler. Gaz sanayiinde, su «azının kar-bürasyonunda kullanılır. (Bk. EKCÎLT3)
— Sanay. Uçucu bir sıvıya, bileşimindeki ürünlerden ayırmak veya arıtmak için uygulanan işlem. Bk. ansikl.
— ANSİKL. Fiz. Az uçucu bazı sıvılar, daha uçucu bir sıvının buharı, meselâ su buharı akimiyle sürüklenerek, açık hava basıncı altında ve kaynama noktalarından daha düşük bir sıcaklıkta damıtılabilir; buna sürükleme yoluyle damıtma denir.
Birbiri içinde çözünen sıvıların damıtılması daha karışıktır. Deneysel olarak, birbirine karışmış sıvıları damıtma yoluyle ayırmak çok güçtür; bazı karışımlar da, ayrılmasına imkân olmadığı için, saf sıvıymış gibi damıtılır (yüzde 97’lik alkol; yüzde 25’lik su ve bütirik asit karışımı). Bunlar azeotrop* karışımlardır.
Laboratuvarlarda bugüne kadar çeşitli düzenekler kullanılmıştır. Le Bel-Henninger tüpünde, eksenleri boyunca doğrudan doğruya, yan borularla da dolaylı olarak birleştirilmiş, üst üste cam balonlar vardır. Düğüm yerleri, maden tellerle sık olarak örülmüş sepetler veya helezon biçiminde bükülmüş yassı, platin örgülerle kapatılmıştır. Buhar, bu örgülerin aralıklarından geçerek yükselir. Yükseldikçe sıcaklık azaldığı için yeniden yoğunlaşır ve sıvı halde sepetler içinde toplanır. Yüzey geriliminden dolayı bu sıvı alttaki balona düşmez. Sepetlerde biriken fazla sıvı, yan borudan alttaki balona, oradan da daha alttaki balona geçer; yeniden buharlaşır; meydana gelen buhar üstteki sepetin aralıklarından geçerek, sepet içindeki sıvıda kısmen yoğunlaşır. Böylece, çözüntü yüzdesi (alkol yüzdesi) gittikçe artar. Bu bir ayrımsal damıtma çeşididir. Balon sayısı arttıkça, Le Bel tüpünün ayırma gücü de artar. Le Bel sütunundan daha çok kullanılan başka damıtma sütunları da vardır: cam uçlu Vigreux sütunu; helezonlu Cresmir sütunu; tablalı Dupont sütunları.
Bazı sıvılar açık hava basıncı altında damı-tılamaz; çünkü bu basınçtaki kaynama sıcaklığında ayrışır. Bunu önlemek için, sıvı üstündeki basıncı azaltmakla sıvının kaynama noktası düşürülür. Bu usul ayrıca, ay-rımsal damıtmayı da kolaylaştırır.
— Sanay. Damıtma, bir defada büyük miktarlar işleyen tablalı sütunlarda yapılır. Uzun, silindir veya dikdörtgen prizma biçiminde bir kazanın üzerinde, tablalı sütunlar yer alır. Kazanın buharı birinci tablaya gelince bir kısmı yoğunlaşır; buhar halinde kalan diğer kısmı ikinci tablaya geçer, aynı işlem burada ve diğer tablalarda da devam eder. Sütunun başında, oldukça etkili bir buhar kütlesi toplanır. Tablaları meydana getiren kaplar, damıtma ürünü ile «dolduğu» zaman, kazana doğru inen bir hava akımı meydana gelir.
— Teknol. Ham benzolün damıtılması. Üzerinde bir analiz sütunu bulunan kazanda yapılan bu damıtma ile benzol-motor, nafta-çözücü gibi karbon sülfür yönünden zengin ana ürünler elde edilir. Artıklar ise ağır ürünlerdir: naftalin ve yağlar.
• Odunların damıtılması. Bu damıtma odunun bileşiminde bulunan çeşitli ürünleri çıkartmak için uygulanır. Kalın kütükler yarılarak, inceler ise aynı boyda kesilerek, yatay veya düşey yerleştirilmiş karniler içinde ısıtılır.
Her biri 1 300-2 000 kg odun alabilen düşey karnilerde, bir işlem için on iki ile on beş saat gerekir, ilk on saat içinde sıcaklığın 350°C’yi aşmamasına dikkat edilir, daha sonra sıcaklık 430°C’ye kadar çıkarılabilir.
Yatay karnilerin çapı 1,35 m, boyları da 2,66 m kadardır. Büyük odun damıtma tesislerinde, kaloriferle ısıtılan ve sürekli olarak çalışan fırınlar da kullanılır.
Odun kömüründen başka, odunun damıtma ürünleri şunlardır: 1. katranlar, bunlar genellikle, sudan daha ağırdır; 2. bileşiminde pirolinyöz asit (saf olmayan asetik asit) ve metilen (saf olmayan metil alkol) bulu-
Foto. 8erge TAdo, IApnitzlci (LAROU8BE)
nan sulu bir eriyik; 3. artık gazlar, ya dışarı atılır ya da ocak ızgaralarında yakılır. Ayrıca reçineli odunlardan damıtma başlangıcında, çam esansı denilen ve terebentin esansı yerine kullanılan özel bir esans da elde edilir. Reçineli ağaçların damıtma sırasında, sık yapraklı ağaçlardan daha bol ve daha kaliteli katran vermesine karşılık elde edilen pirolinyöz ve metilen miktarı çok azdır.
• Amonyaktı suların damıtılması. Buharla ısıtılan özel sütunlarda yapılan bu damıtma sonucunda, amonyum sülfat, amonyak ve yüksek dereceli amonyum hidroksit elde edilir.
• Ham katranın damıtılması. Bu damıtma sırasında, değişik özellikleri olan yağlar, zift ve siyah boya elde edilir.
• Maden kömürünün damıtılması. Yüksek sıcaklıkta (1 000°C) ve havasız yerlerde yapılan bu damıtma sonunda, evlerde yakılan havagazı, amonyaklı su ve katran açığa çıkar. Damıtma artığı, evlerde, yüksek fırınlarda ve döküm yerlerinde yakacak olarak kullanılan kok kömürüdür. 450°C ile 600°C arasında düşük sıcaklıkta yapılan damıtma ile kömürün bütün gazı alınmaz ve sömikok elde edilir. Kömürün, su buharı veya hidrokarbonlar katılmadan damıtılmasına kuru damıtma denir. Kömürün doldurulduğu kaplara alttan su buharı püskürtülerek yapılan damıtmaya da yas veya buhar altında damıtma denir. Süreksiz damıtmada, bir önceki damıtma sırasında elde edilen bütün kok boşaltıldıktan sonra odalar kömürle doldurulur. Bugün uygulanan sürekli damıtmada ise, fırın odaları devamlı olarak kömürle beslenir, kok da aynı şekilde boşaltılır.
• Petrolün damıtılması. Atmosfer basıncı altında, 350°C’ye doğru yapılan ve topping denilen ilk damıtma ile petrolden, gazlar (bütan, propan ve daha hafif gazlar), benzin (gazolin ve yakıt benzin), nafta, kero-sen (saf petrol), gazoil ve uzun moleküllü bir artık (fuel veya mazot) elde edilir.
Uzun moleküllü artığın boşlukta damıtılma’-sı yapışkan bir gazoil, parafinli damıtma ürünleri ve kısa bir artık (bitüm, asfalt veya zift) verir. 80,l°C’de kaynayan benzen ve 80,8°C’de kaynayan siklohekzan gibi birbirine çok yakın damıtma ürünlerini ayırabilmek için, kaynama noktalarının arasını açan eriticiler yardımıyle, ayrımsat damıt-ma’ya başvurulur.
Bir damıtma cihazının başlıca parçaları, ürünün kısmen buharlaştığı borulu bir kazan ile içinde ayrılmanın meydana geldiği tablalı kuledir. En hafif buharlar, üst kısımdan çıkarak yoğunlaştırma kaplarına geçer. Ara ürünler yanlardan akıtılır, artık ürün ise dibe çöker. Her ürün soğutulduktan sonra bir pompa ile stok edileceği kaba gönderilir.
• Tarım ürünlerinin damıtılması. Damıtmada kullanılan ham maddeler, mayalaşabilen şekerler vermeğe elverişli maddelerdir: bunlar ya meyve (elma, armut v.b.), yaprak (nergisgiller), sap (şekerkamışı, hint dansı), kök (şeker pancarı) gibi şekerli maddeler, ya nişastalı maddeler (tahıl taneleri, patates ve yerelması yumruları) veya selülozlu maddelerdir (odun, kâğıt hamurunun sülfitli arıtma suyu).
Bu damıtma ya içki alkollerini, özellikle içki ispirtosunu veya sanayide kullanılan alkolleri elde etmek için yapılır.
Yüksek kaliteli içkilerin alkollerini hazırlarken, genellikle imbik* damıtması uygulanır. Türkiye’de, sınaî damıtmanın ham maddesi kuru üzüm, patates ve şeker pancarıdır. Pancardan alkol elde etmek için önce pancarlar bol suda yıkanarak rendelenir. Bu rendelenmiş parçalardan, genellikle asit ortamda dağılma ile, bazen de yoğurma, süzme ve basınçla şekerli bir su çıkarılır. Bu asitli ve şekerli su daha sonra soğutulur ve işlenmiş maya katılarak, büyük fıçılarda mayalanmağa bırakılır. Elde edilen şarap bir ısıtıcıdan geçirildikten sonra tablalı sütunda damıtılır. Damıtma sonucu elde edilen ürünler veya saf olmayan alkoller (bu ürünlerin bileşiminde organik asitler, aldehitler, esterler v.b. bulunur) başka bir sütunda ikinci bir damıtma ile arıtılır: böylece, en fazla 97,l°C’lik saf veya damıtık alkol elde edilir.
Nişastalı maddelerin işlenmesi, nişastanın önce dekstrine, sonra da maltoz ve glikoza çevrilmesi için bir hidroliz gerektirir. Bu hidroliz için ya asitlerden, ya da tohumların çimlenmesi sırasında meydana gelen (maltla hidroliz) veya mantarların salgıladığı (mantar küfü veya amilomisle hidroliz) diyastazlardan (nişastalar) yararlanılır.
• Türkiye’de, çeşitli değişikliklere uğrayan 4250 sayılı ve 8 haziran 1942 tarihli ispirto ve İspirtolu İçkiler inhisarı kanunu gereğince, her türlü ispirto ve ispirtolu içkilerin yapılması hükümetin tekeli altındadır. (Bk. tekel.) Yine aynı kanun, bira ve her türlü şarabın yapılmasını serbest bırakmıştır. Bunun gibi, kısmen tahammür etmiş olmakla beraber içki niteliğini taşıyan şıra ve boza gibi maddeler de tekel konusu dışında tutulmuştur (md. 1). Ancak ispirtolu içkilerin nitelikleriyle bina, fabrika ve imlahanelerinin sağlık yönünden ve teknik açıdan haiz olması gereken nitelikler, bunların denetim ve muayenelerine ait işlemler, Gümrük ve Tekel, Maliye, Tarım, Sağlık ve Sosyal Yardım bakanlıklarınca ortaklaşa hazırlanan bir tüzük ile tespit olunur. Bunun gibi, şaraphanelerin, doldurma evlerinin ve şarapların sağlığa ilişkin ve teknik yönlerden nitelikleri, denetim ve muayeneleri ile şaraba uygulanacak işlemlere ait esaslar, Sağlık ve Sosyal Yardım, Gümrük ve Tekel ve Tarım bakanlıklarınca birlikte belirtilir. Kendi ihtiyaçları için kendi ürünlerinden 500 litreye kadar şarap yapanlar bu mecburiyete tabi değildir. Kanuna göre, Tekel idaresi, Gümrük ve Tekel bakanlığının muvafakatiyle, tekel altında bulunan ispirtolu içkilerden bazılarının belirli şartlar altında türk vatandaşı gerçek veya tüzel kişiler tarafından geçici olarak ve kısmen yapılmasına izin verebilir.
Şeker fabrikaları da, tali maddelerinden ispirto yapabilir. Ancak bu fabrikalar, her yıl üretebilecekleri ispirto miktarını üretime başlamadan önce ve üretim sırasında meydana gelen değişiklikleri de daha sonra Tekel idaresine bildirmek zorundadır; ispirto üretiminden vaz geçmeleri halinde, bunun da en az iki yıl önce Tekel idaresine bildirilmesi şarttır. Şarap yapanlarla tarım ürünlerini işleyenler önceden Tekel idaresinin iznini alarak, tali maddelerinden ispirto yapabilirler. İhtiyaca göre, Gümrük ve Tekel bakanlığının muvafakatiyle Tekel idaresince belli edilecek kayıt ve şartlar içinde, gerçek ve tüzel kişilere her türlü ispirto (suma hariç) yapma izni verilebilir. Tekel idaresince yapılan ispirto ve ispirtolu içkilerin bulunduğu kaplara Tekel markası (alâmeti farika) konulur, izinle ispirtolu içki yapanlar da, mamullerinin kaplarında kendi markalarıyle Tekel idaresinin mühür veya kontrol işaretini bulundurmak zorundadırlar. Yakalanan, kaçak imal edilmiş ispirto ve ispirtolu içkilerle, bunların yapılmasına yarayan âlet ve vasıtalar, iptidaî maddeler müsadere edilir. Ayrıca kanunun 25. maddesinde yazılı nispetler üzerinden para cezası alınır. İspirto ve ispirtolu içki fabrika, imalâthane, imlâhane ve ticarethaneleriyle bu gibi yerleri işletmek hakkı, Tekel idaresinden izin alınmadıkça başkasına devredilemez. Aksi halde işletme izni geri alınır ve devredenle devralan para cezasına çarptırılır (md.^ 35). ispirto ve ispirtolu içki fabrika, imalâthane ve imlâ-
DAMITMAK
5
Jacques D’AMBOİSE
«la Dame à la Licorne*» başrolde Liane Daydé
V
hanelerinde ancak izin verilen maddeler imal ve imlâ edilir. Bunlar dışında kalan ve ispirto veya ispirtolu içki yapımına ya-rayabilen diğer maddelerin fabrika, imalâthane ve imlâhanelere sokulması yasaktır. (LM)
DAMIZ i. Halk dili. Ahır.