HENDEK i. (ar. hantlek’ten). Geçmeğe engel olacak şekilde kale, yol, tarla ve benzeri yerlerin etrafına kazılan derin çukur: iptidâ Bagdad’a sefer olanda / Atladı hendeği geçti Genç Osman (Kayıkçı Kul Mustafa). Etrafı derin hendeklerle çevrilmiş tozlu yoldan yanyana yürümeğe başladılar, ama iki şaşı göz gibi biri sağa, biri sola bakıyordu (Ömer Seyfeddin). || Esk. ölülerin KÖmülmesi için açılmış büyük vc geniş çukur.
_Ask. Bk. anskİl. ¡1 Hendek dirseği, arka
siperleri korumak ve malzeme deposu olarak kullanmak üzere ban irtibat hendeklerinin uzatılmasından meydana gelen şukur.
; Hendek iç aslan, bir hendeğin iç şevi. (Bk. ANSİKL.) ¡1 Hendek siperi, bir siperin önüne veya çevresine toprak atarak veya herhangi bir set çekerek top mermilerinin parça tesirlerini azaltan siper.
— Bayınd. Yol üzerine biriken suların akıtılmasını sağlamak amacıyle yol kenarına açılmış boşaltma çukuru. Suların akıtılmasını sağlayan kanal.
_Jeomorfol, Çöküntü (çökme) hendeği. Bk.
ÇÖKÜNTÜ.
— Ormanc. Çıkabilecek olan yangınları veya yangınların yayılmasını önlemek için açılan uzunlamasına çukur. Bk. ansİkl.
— Zır. Sulama yapmak, toprağın fazla suyunu akıtmak veya toprağın üzerinde herhangi bir bölme meydana getirmek amacıyle açılan çukur. || İki tarlayı birbirinden ayıran ve yağmur sularının akmasına yarayan, uzun dar gukıır. || Boşaltma hendeği, tir tarladaki yağmur sularını akıtmağa yarayan hendek.
— ansİkl. Ask, Hendek, 19I4’e kadar, sürekli tahkimatın ana unsurlarından biriydi ve saldıranla savunan arasında bir engel olarak işe yarıyordu. Ayrıca, hendeğin kazılmasıyle elde edilen toprak da çokgen biçimindeki tahkimli mevzilerin içinde temeller ve döşemeler yapımında kullanılırdı. Hendeğin içi kimi zaman su dolıı, çoğunlukla da kurudur. İçi su dolu olmayan hendeklerde, yağmur sularının boşaltılması için hendeğin ortasından bir su yolu yapılır. Bir hendeğin yararı, kenarlarının açıklığına, içinin genişlik ve derinliğine ve düşmana ateş açmağa engel olmayacak biçimde yapılmış olmasına bağlıdır. Ancak, hendeğin genişliği ve iki yanının yüksekliği düşman mermilerinin geliş açısına bağlıdır. Bu açı da gitgide hüyüdüğü i-
çin, XVII. yy.da Lanıamıyle kaplamalı olarak yapılan hendek iç astarı 1859’dan sonra ancak kısmen kaplamalı yapılmağı başlandı ve 1885’ten sonra da, astar kaplamalarının yıkı İması yle hendeğin önleyici olmaktan çıkabileceği düşünülerek, iç astar büsbütün kaldırıldı. Kale hendeklerinin içi, Ortaçağda, kulelerden, kale duvarlarının çıkma mazgallarından, burçlu tahkimat sisteminde burçların yanlarından, alçak kazamatlardan, sıçanyollanndan, daha sonraları da, çokgen biçimindeki tahkimli mevzilerde (188S) karşı astar şevlerinden gelen ateşlere açıktı. Fazla masraf olduğu için bugünün tahkimatında az kullanılmakla birlikte, zırhlı araçlara karşı en etkili engellerden biri hendektir. <Bk, TANKSA VAH.) Toprak kazma işlerinde yeni teknik araç ve gereçlerin kullanılması hendek yapımını çok kolaylaştırdı. Mazgallı duvarların önünde top ağızlarının kapanmasını önlemek amacıyle açılan hendekler de bir zamanlar çok kullanılırdı.
• Hendek iç astarları, önceleri eski tahkimattaki yüksek ve dik duvarları andırıyordu: Vauban devriyle 1885 arasında gitgide alçaldı. O zamana kadar taş duvarla Örülen, sı-çanyollarıyle birbirine bağlanan ve boyiçce de çok köşeli tahkimat sisteminde hendeğin yanlarını korumayı sağlayan hendek iç astarları, sonraları, hendek duvarının çökmesini önlemek amacıyle, sadece tahkim edilmemiş şevler durumuna geldi, tç astar duvarının bu yeni durumu, hendekte yan ateşleri yapmak amacıyle konulan silâhların dış astar yuvalarına nakledilmesine yolaştı. Bu larz, hendeğin engel olarak önemim azalttığı için de, durum şevlerin dibinde yapılan parmaklıklarla düzeltildi.
— Ormanc. Hendekler ormanı bölmelere ayıran çizgi halindeki çukurlardır. Hemen hemen yalnız reçineli ağaçlardan meydana gelen, dolayısıyle de yangın olaylarına sık rastlanan ormanlarda, ormanın yüzeyi bir hendek ağıyle kaplıdır. Bu hendeklerden biri ormanı çepçevre kuşatan ana hendektir. İkinci büyük hendek ise ormanı en geniş yerinden ikiye böler. Bundan sonra, tali hendek adı verilen ve çevre hendeğiyle ormanı ikiye bölen hendeğe dikey olan hendekler gelir. Tali hendekler, kurak mevsimlerde esen rüzgârların yönüne dikey olarak kazılmıştır. Engebeli topraklarda hendekler çukur yerlerde değil, yüksek noktalarda açılır’ çünkü ateş her zaman, bir yamaçtan yukarı doğru daha çabuk yayılır. Demiryolu kumpanyaları, hattın orman içinden geçtıgı yerlerde, rayların iki yanında en az ıkı metre genişliğinde hendek açmalarını sağlayacak genişlikte bir alan bulunmasına dikkat ederler. Hendeklerin gerektikçe otları alınır ve hendeğe düşmüş olan kuru yapraklar temizlenir. Tecrit için en iyi yollardan bırı, hendeklerin kenarına yapraklı ağaçlar ekerek ateş geçirmeyen bir perde meydana getirmektir. (tM)
HENDEK, Marmara bölgesinde (Kocaeli yöresinin doğusu, Sakarya ili) ilçe merkezi küçük şehir; 23 397 nüf. (1990). Hendek, Adapazarı ovasının doğuya doğru uzantısı olan bir ovanın kuzey kenarında kurulmuştur; yüksl. 180 m. 11 merkezine uzaklığı 25 km. İstanbul – Ankara asfaltı şehrin kuzey kenarından geçer. Sakarya nehrine karışan Uludere, Hendek’in içinden geçer. Ovanın kuzeyinde Çamdağı, güneyinde de Ke-remali dağı vardır; bu dağlar üzerinde orman, eteklerde de sık baltalıklar ve çalılıklar bulunur. — Hendek ilçesi, 851 km2, 60 268 nüf. Merkez ve Karadere bucakları; 69 köy. Tütün ekimi, tahıl, sebze patates, şeker pancarı, ormanlar, (m)
