Büyük Sahra__

Büyük Sahra_____________________ ________
Dünyanın en büyük çölü. Atlas okyanusundan|Kızıl- deniz’e,i Nijer ırmağı ve Çad gölünden Atlas okyanusu ve Akdeniz’e kadar uzanan Büyük Sahra’nın (kısaca Sahra da denir), güney sınırını oluşturan Batı Afrika otlakları Sahel diye adlandırılır (Arapça, çölün “sahil”i anlamında; bu bölge haritada taramalı olarak belirtilmiştir). 9 000 000 km2’lik yüzölçümü, sürekli artmaktadır. İklim tarihi ve fosilleşmiş kalıntılar, Büyük Sahra’nın birbirini izleyen yağışlı ve kurak dönemler geçirmiş olduğunu kanıtlamaktadır. Alize rüzgârları kuşağının güneye doğru yön değiştirmesi sonucunda ortaya çıkan son kuraklık dönemi, günümüzden yaklaşık 3 000 yıl önce başlamıştır. Çöl sınırı boyunca aşırı hayvan otlat
AKDENİZ
LİBYA
MISIR
BÜYÜK
SUDAf
Çad Gölü : * O adt a
NİJERYA
ETYOPYA
FİLDİŞİ £ g KIYISI Ş . AFRİKA CUMH. TOGO
ma ve yoğun orman kıyımı, doğanın yeniden canlanmasını engellemiştir. XIX. yy’dan başlayarak AvrupalIların, Akdeniz kıyısından iç kesimlere doğru ilerlemeleri sonucu egemenlikleri altına aldıkları Büyük Sahra bölgesi, günümüzde 10 bağımsız devlet arasında paylaşılmıştır. Fas, Cezayir, Tunus, Mali, Nijer, Çad ve Sudan, Büyük Sahra’nın geniş bölgelerini ellerinde tutmaktadırlar. Ayrıca Moritanya, Mısır ve Libya’nın da büyük kesimleri Büyük Sah- ra’dadır. Yüzeyşekilleri ve yerbilim. Büyük Sahra’nın orta kesimindeki yüksek topraklar, Cezayir’in güney kesiminden Mali’nin kuzeydoğusuna, Çad’a ve Sudan’ın batısına kadar uzanan ovalar, yaylalar ve dağlardan oluşur. Bu yüksek kesimin ortalama yükseltisi yaklaşık 180 km’den 360 km’ye kadar değişir. Yüksek topraklar kesiminin ortasında iki dağ sırası yükselir: Cezayir’deki yükseltisi 3 003 m’yi bulan Ahaggar (Hogar) dağları; Çad’daki yükseltisi 3 415 m’yi bulan, çölün en yüksek noktası olan Tibesti kütlesi. Daha güneyde, Nijer’de de Air kütlesi yeralır. Büyük Sahra’nın batı kesimi, Atlas okyanusu kıyılarından başlayarak yavaş yavaş yükselen tekdüze görü
ATLAS
Büyük Sah ra’da esen rüzgârlar sonucu oluşan kum tepeciklerinin yüksekliği 180 m’yi bulabilir. Büyük Sahra günümüzde çorak bir bölge olmakla birlikte, 10 000 yıl kadar önce birçok gölü, akarsuyu ve ormanı bulunan bir bölge olduğu kanıtlanmıştır. 1981’de uzay mekiğinden yapılan radar incelemesiyle kumların altındaki Taş Devri’nden kaldığı düşünülen yerleşme merkezleri görüntülenmiştir nümlü ovalar ve yaylalardan oluşur. Bu tekdüze görünümde yalnızca yer yer kumtaşı tepelerine rastlanır. El Cof, İgidi ergi ve Seş erginin uçsuz bucaksız kum çölleri dışında kalan kesimlerse, seyrek kumlar ve çakıllarla örtülüdür. Büyük Sahra’nın kuzey kesimindeki vadiler, Atlas dağlarından güneye doğru uzanan ovalarla kesilmiştir. Libya’nın güneyindeki Fizan havzası ve Cezayir’deki Büyük erg de, geniş kum çölleriyle örtülüdür. Libya çölü, Doğu Sahra’nın kuzey kesimini oluşturur. Nil ırmağının doğusunda Nübye çölü ve Arabistan çölü yeralır. Kambriyen (günümüzden 3 980 milyon-600 milyon yıl önce) öncesinden kalma kayaçların önce kıvrılıp, sonra aşınarak çıplak bir yüzey haline gelmeleriyle platformu oluşan Büyük Sahra’nın büyük bir kesimi daha sonra sular altında kalmış ve geniş alanlar kumtaşı ve kireçtaşı çökeltileriyle kaplanmıştır. Orta kesimdeki yüksek toprakları oluşturan yanardağ kökenli yüzeyşekille- ri 3. ve 4. Zamanlardan kalmadır. Dördüncü Za- man’da, Büyük Sahra’da yağışların bol olduğu sıralarda, yüksek kesimler büyük ölçüde aşınmış, havzalarda çökeltiler birikmiştir. Büyük Sahra’nın toprakları ince, ama verimlidir; yalnızca % 20’si kumla kaplıdır. İKLİM Büyük Sahra’nın üstündeki kış yüksek basınç sistemleri, kuzey kesimine yılda 100 – 200 mm yağış getirir. Yaz mevsiminde, Gine körfezinden gelen nemli muson rüzgârları, Sahel’den iç kesimlere kadar ulaşır. Yaz mevsiminde ortalama yağış 250 – 500 mm arasında, kış mevsimindeyse, 127 mm’nin altında kalır. Bununla birlikte, genel olarak alındığında, Büyük Sahra’nın yıllık yağış ortalaması 127 mm’den azdır ve geniş alanlara zaman zaman yıllarca yağış düşmez. Büyük Sahra aynı zamanda da çok sıcak bir bölgedir: Yıllık sıcaklık ortalaması 27 °C. Yüksek sıcaklık ve bulutsuz gökyüzü nedeniyle buharlaşma oranının yüksek olması, bağıl nemin % 25’i aşmamasına yol açar: Büyük Sahra dünyada bağıl nem oranının en düşük olduğu yerdir. Büyük Sahra’nın bazı kesimleri yılda 50 – 75 gün rüzgâr etkisinde kalır ve esen rüzgârlar hayvan ve bitki yaşamını kurutur. İklimin genellikle değişmemesine
karşın, İ.Ö. 3000’den bu yana süreleri giderek uzayan kuraklık dönemleri sık sık yaşanır. 1968-74 arasında Sa- hel’de yaşanan kuraklığı, 1980 yıllarında bir başkası izlemiştir. Akarsular, bitki topluluğu ve hayvan topluluğu. Büyük Sahra’da daha yağışlı dönemlerde oluşmuş geniş, kuru akarsu yatakları ya da vadi ağları vardır. Yağışlara bağlı olarak dönem dönem ortaya çıkan çok sayıda akarsu, günümüzde bu vadilerin bazılarını doldururlar. Söz konusu geçici akarsular (vadlar), Atlas dağlarından ve orta kesimdeki yüksek topraklardan, çevredeki havzalara (zaman zaman geçici tuzlu bataklıklar ya da sebhalar ortaya çıkar) doğru akarlar. Birçok vadide ya da alçak basınçlı alanlarda sulamayla tarım için yeterli yeraltı kaynakları (ya da vahalar) bulunur. Nil ırmağının çığırını denetim altına alan Assuan barajı, sulama projeleriyle çevresindeki çöl alanlarının küçülmesini ve Mısır’ın tarıma elverişli alanlarının aşağı yukarı % 35 oranında artmasını sağlamıştır. Çölün bazı bölgelerinde, hiçbir bitkiye rastlanmaz. Kuzey kenarları boyunca, kuraklığa ve sıcak iklime uyum sağlamış kurakçıl çalılara rastlanır. Alçak basınç alanları etkisindeki kesimlerde çimenler, vadilerde ve vahalarda hurma ağaçları yetişir. Sabel’de, dikenli ağaçlar ve ağaçlandırılmış otlaklar yeralır. Yüksek topraklar kesiminde böcekler, kemiriciler, sürüngenler ve ceylanlar yaşar; iç kesimlerde bile bazı hayvanlara rastlanır. Nüfus ve ekonomi. Büyük Sahra’da yaşayan nüfusun önemli bir bölümü (yaklaşık 2 milyon kişi), çölün sınırlarındaki vahalarda ve daha az çorak yüksek topraklar kesiminde toplanmıştır. Genel nüfus yoğunluğuysa, km2’ye yalnızca 0,2 kişidir. Büyük Sahra halkının çoğunluğunu Arapça konuşan müslümanlar oluşturur. Çölün kuzeyinde ve batısında Arapların yanı sıra, Ber- berilere rastlanır. Ahaggar’daki Tuaregler,Tibesti1deki Tibbular ve Batı Sudan’daki Nübyeliler farklı, özgün kişiliklerini korumuşlardır. Gruplar halinde mevsimlere bağlı olarak otlaktan otlağa göçen göçebeler ile yerleşik topluluklar arasında
Kumtaşından oluşmuş büyük blokları çöl rüzgârlarının yavaş yavaş aşındırması görkemli görüntülere yol açmıştır. Büyük Sahra’nın büyük bölümünün insan yaşamasına elverişsiz olmasına karşın, yeraltı kaynakları dolayında (vahalar) yerleşmeler kurulmuştur. Büyük Sahra halkının 2 milyondan çoğuysa, mevsimlere bağlı olarak otlaktan otlağa yer değiştiren göçebelerdir.