Çek Cumhuriyeti

Orta Avrupa’da ülke. Büyük b,ölümü Bohemya ve Moravya
tarihsel bölgelerinden oluşan Çek Cumhuriyeti
kuzeydoğuda Polonya’yla, güneydoğuda Slovak Cumhuriyeti’yle,
güneyde Avusturya’yla, batıda ve kuzeybatıda
Almanya’yla sınırlıdır. Başkenti Prag’dırÇEK CUMHURİYET!
GENEL BİLGİLER. Yüzölçümü: 78 864 km2. Başkenti
ve en büyük kenti: Prag (1 212 010 nüf.;
1991 tah.).
TOPLUM YAPISI. Nüfusu (1992 tah.): 10 306
000; nüfus yoğunluğu: Km2’ye 339 kişi. Yıllık nüfus
artışı: % 0,5. Resmî dili:Çekçe. Başlıca dinler:
Katolik, protestan.
EĞİTİM VE SAĞLIK. Okuma yazma oranı (1992):
Yetişkin nüfusun % 100’ü. Üniversite sayısı
(1992): 5. Hastane yatak sayısı (1992): 83 479.
Hekim sayısı: 38 170, Ortalama ömür:ÎKadınlarda
— 75; erkeklerde —68. Bebek ölüm oranı:
1 000 canlı doğumda 10,4.
EKONOMİ. GSMH (1992): 25,6 milyar dolar; kişi
başına ulusal gelir 2 380 dolar. Dış ticaret (1992):
Dışalım 8,9 milyar dolar: Dışsatım 8,1 milyar dolar.
Ticaret yaptığı başlıca ülkeler: Slovak Cumhuriyeti,
Almanya, Avusturya. Para birimi: 1 koruna=
100 haleru.
YÖNETİM. Türü: Cumhuriyet. Yasama gücü: Parlamento.
Yönetim bölünmesi: 7 bölge, 1 kent.
ULAŞIM. Demiryolları (1993): Toplam 9 451 km.
Başlıca limanları: Yok. Başlıca havaalanları
(1993): 3.1918’den 31 Aralık 1992’ye kadar, öbür yarısını Slovakya’nın
oluşturduğu Çekoslovakya’nın bir parçasıyken,
1989’da komünist yönetimin sona ermesinden
sonra Çekler ile Slovaklar arasındaki anayasa ve ekonomi
sorunlarındaki anlaşmazlıkların birlikteliklerine son
verme kararı almalarına yol açması üstüne, Çek Cumhuriyeti
1 Ocak 1993 günü bağımsız bir devlet olmuştur.
YÜZEYŞEKİLLERİ VE DOĞAL KAYNAKLAR
Çek Cumhuriyeti, yüzeyşekilleri bakımından farklı bölgelere
ayrılır. Ülkenin batı kesiminde Bohemya yükseklikleri,
bunların kuzeydoğusunda Südet dağları, kuzeybatısında
Kruşne Hory dağları (Maden dağları), kuzeybatısında
ve batısında Bohemya ormanları (Ceskyles)
ve Sumava dağları uzanır. Doğu kesimindeyse Moravya
düzlükleri yayılır (ülkenin en yüksek doruğu olan
Snezka doruğunun yükseltisi 1 602 m’yi bulur).
Labe (Elbe), Morava, Vltava (Moldau), Opava, Luznice,
Jihlava, Sazava, Svratka, Orda ve Becva ırmakları
tarafından sulanan Çek Cumhuriyeti’nde, tarıma elverişli
toprakların alanı 3,3 milyon ha kadardır (büyük bölümü
Bohemya’nın orta-kuzey kesimini oluşturan Bohemya
havzasında ve Moravya düzlüklerinde). Başlıcaürünler şekerpancarı, buğday, çavdar, şerbetçiotu, patates
ve çeşitli sebzedir.
İklim. Çek Cumhuriyeti toprakları nispeten yumuşak bir
iklim bölgesinde, deniz ikliminden kara iklimine geçilen
bir alanda yeralır. İklimin başlıca özelliği, sıcaklıklar
ve yağışlarda yükseltiye bağlı olarak farklılıklar gözlenmesidir.
Yıllık sıcaklık ortalamaları 8 °C -10 °C arasında
değişir. Kışlar genellikle soğuk olur; don olayına çok sık
rastlanır. Yazlarsa oldukça sıcaktır (en yüksek sıcaklık
27 °C). Yıllık yağış miktarı 450 – 1 030 mm arasında değişir.
Bitki örtüsü ve hayvan topluluğu. Önemli ormanların
çoğu çam ve köknar gibi kozalaklı ağaçlardan oluşur;
bunlar alçak bölgelerde meşe, kayın, gürgen ve ıhlamur
gibi geniş yapraklı ağaçlarla karışır. Ormanlık alanlarda
tarla tavşanı, karaca, tilki, sincap, gelincik ve misk
faresi, koruma altına alınmış bölgelerde de geyik, ayı ve
vaşaklar yaşar. Ayrıca bol miktarda keklik, yaban güvercini,
sülün, yaban kazı, karatavuk, kırlangıç ve leyleğe
rastlanır. En bol bulunan balıklar arasındaysa sazan,
alabalık, turnabalığı ve tatlısu levreği sayılabilir.
Yeraltı gelir kaynakları. Cumhuriyet yeraltı gelir kaynakları
bakımından oldukça yoksuldur. Ana enerji kaynağı
olan bitümlü kömür yatakları, hem işletilmesi pahalı olduğu,
hem de yakıldığı zaman havayı kirlettiği için günümüzde
bırakılmıştır. Kruşne Hory dağlarında uranyum,
kurşun, bakır, çinko, cıva, kalay ve demir filizi yatakları
bulunmakla birlikte, sanayide kullanılan enerji
ve hammaddenin büyük bölümü yurt dışından getirtilir.
TOPLUM YAPISI
Çek Cumhuriyeti uzun süre çokuluslu bir bölge olmuştur.
İkinci Dünya Savaşı’ndan önce sınır bölgelerinde
(Südetler bölgesi) ve kentlerde çok sayıda Alman yaşaması
iki dünya savaşı arasındaki dönemde etnik gerginlikler
nedeniyle Çekoslovakya’nın istikrarını tehdit eder
duruma gelmiş, sonunda Almanya, Südet Alınanlarının
ve Slovakların hoşnutsuzluklarını bahane ederek,
1939’da ülkeyi işgal etmiştir.
İkinci DünyaSavaşı’ndan sonra sınırların yeniden çizilmesi
ve Südet Almanları ile çok sayıda Macarın zorunlu olarak sınır dışında kalmasıyla, Çekoslovakya’nın
etnik bileşimi basitleşmiştir (toplam nüfusun%64’ünü
oluşturan Çekler ve % 31’ini oluşturan Slovaklar). Çekoslovakya’nın
parçalanmasından sonra, Çek Cumhuriyeti
nüfusunun % 81 ‘ini Çekler, % 13,2’sini Moravyalılar
oluşturmaktadır; ayrıca küçük Polonyalı, Alman ve
Slovak azınlıklar vardır. Nazilerin yaptığı kırımdan önce
Prag’da toplanmış olan büyük Yahudi toplumundan
günümüze kalan 15 000-18 000 arasında Yahudi de,
Çek Cumhuriyeti topraklarında yaşamaktadır, Slovak
Cumhuriyeti’nin ayrılmasından sonra Slovakya’da yaşayan
binlerce Çingene, Çek Cumhuriyeti’ne göçmüştür
(bu durum, ülkede Çingene karşıtı tepkilere yol açmaktadır).
Konuşulan en önemli dil Çekçe’dir. Prag dışındaki
başlıca kentler arasında Moravya’nın geleneksel başkenti
Brno, Ostrava ve Plzen sayılabilir. Usti nad Labem,
Liberec, Hradec Kralove ve Ceske Budejovice de
önemli sanayi merkezleridir.
Din. Komünist dönemde (1948-1989) dinin kaldırılmış
olmasına karşın, Çeklerin çoğu hâlâ dinsel inançlarını
korumaktadırlar. Çoğunluk (% 70), katoliktir; oldukça
kalabalık bir protestan topluluğu da vardır. Kökleri XV.
yy’a uzanan din reformcusu Jan Hus’a, husçulara, daha
sonra da Moravya kilisesine dayanan protestanlık, XIX.
yy’da Çek ulusçu hareketinin doğmasından önemli rol
oynamıştır.
Eğitim ve sağlık. Komünist dönemden önce de Çekoslovakya’da
eğitim sistemi gelişmişti ve yetişkinlerde
okuma-yazma oranı % 97’ydi. Komünistlerin yönetiminde
eğitim olanakları artmış, ama eğitimin siyasal
amaçlara bağımlı kılınması, niteliğinin düşmesine yol
açmıştır. Günümüzde yönetim, okul sisteminde bir reform
başlatmıştır. İmparator Kari IV’ün buyruğuyla
1348’de kurulan Prag Üniversitesi, Avrupa’nın en eski
üniversitelerinden biridir.
1948’den sonra ücretsiz kılınmış olan temel sağlık
hizmetleri çok yaygındır. Komünist dönemde oldukça
yüksek düzeyde tıbbi personel de yetiştirilmiştir; ama
40 yıl boyunca Batı’daki tıp çevrelerinden kopukluk,tıbbın uzmanlık alanlarında geri kalınmasına yol açmıştır.
Günümüzde hekimlere özel muayenehane açma
hakkı tanınmıştır; ama tıbbi hizmetlerin çoğunu hâlâ
ücretsiz olarak devlet sağlamaktadır.
Kültür. Çekler, geleneksel olarak Avrupa sanat ve bilimine
önemli katkılarda bulunmuşlar, Prag da uzun süre
önemli bir kültür merkezi olmuştur. Çek müzisyenleri,
bestecileri, mimarları, sanatçıları ve yazarlarına komünist
rejim döneminde siyasal sansür uygulanması,
olumsuz sonuçlara yol açmışsa da, komünizm yıllarında
bile, özellikle 1960 yıllarında sanatçılar, film yapımcıları
ve yazarlar anlatım olanaklarının sınırlarını genişletmişlerdir.
Bu çabalar içinde Çek yeni dalga sinemacılığının
özel bir yeri vardır. Çek oyun yazarları ve yazarları
da uluslararası ün kazanmışlardır.
EKONOMİ
Merkezden yönetim ve siyasal müdahalelerin ekonomi
üstündeki olumsuz etkilerine karşın, komünizm döneminde
Çekoslovakya’da Orta Avrupa ve Doğu Avrupa’daki
ekonomik gelişme düzeylerinden en yükseklerinden
biri gerçekleştirilmiş, bununla birlikte 1970 yıllarından
başlayarak, yaşama düzeyinin yükselmesi duraklamıştır.
1989’dan önce sanayinin aşağı yukarı tümü devlet
tarafından yönetilmiş, komünist yönetim sanayiyi devletleştirmiş,
tarımı kolektifleştirmiş ve merkezi ekonomik
planlama sistemini getirmiş, ağır sanayiye, madenciliğe
ve imalata ağırlık vermiş, tarımı ve hafif sanayiyi
ihmal etmiştir. Günümüzdeyse yeni yönetim, hızla sanayiyi
ve tarımı özelleştirmeye, yabancı yatırımları teşvik
etmeye girişmiştir. Devletleştirilmiş mülklerin çoğu
eski sahiplerine geri verilmiş, bazı işletmelerse yabancı
yatırımların yardımıyla özelleştirilmiştir. İşletmelerin bir
bölümüyse, “kefalet” ya da “kupon” sistemiyle özel kişilere
devredilmiştir: Bu özelleştirme sisteminde, daha
sonra hisse senedi gibi ticareti yapılabilecek olan kuponlar,
çok düşük fiyatla yurttaşlara dağıtılmaktadır.
Ayrıca, özellikle perakende ticaret ve hizmetler kesiminde
birçok özel kuruluş ortaya çıkmıştır. Prag da,
1989’dan sonra, Avrupa’nın en önemli turist merkezlerinden
birine dönüşmüştür.
Eski Çekosolvakya’nın parçalanmasında rol oynayan
etmenlerden biri, ülkenin Çek ve Slovak kesimlerinde,
özelleştirmenin hangi hızla gerçekleştirileceği konusundaki
görüş farklılığı olmuştur: Çek Cumhuriyeti başbakanı
Vaclav Klaus, özelleştirmenin çok kısa sürede
tamamlanmasından ve pazar iktisadının elden geldiğince
hızla işletilmesinden yanadır (oysa Slovakya’da, pazar
iktisadına aşamalı bir geçiş düşüncesi ağır basmaktadır).
Ülke ticaretinin, eskiden SSCB ve öbür sosyalist ülkelere
yönelik olan yapısı, Batı’ya doğru kaydırılmıştır.
Ana dışsatım ürünleri kömür, makine, çelik, otomobil
ve öbür taşıt araçları, demir ve çelik, besin sanayisi
ürünleridir. Çek Cumhuriyeti, Avrupa Topluluğu’yla bir
ortaklık anlaşması imzalamıştır ve yakın gelecekte topluluğa
tam üye olarak kabul edileceği umulmaktadır.
DEVLET YAPISI VE KURUMLAR
Aralık 1992’de kabul edilen Çek Cumhuriyeti Anayasası’nda
iki meclisli bir parlamento öngörülmüştür. 200
üyeli Millet Meclisi’nin üyeleri 4 yıllığına genel oy sistemiyle
seçilmektedirler; Senato seçimlerinin de en geç
Aralık 1994’e kadar yapılması kararlaştırılmıştır. Cumhurbaşkanı
yasama organı tarafından (günümüzdeki
cumhurbaşkanı Vaclav Havel, yalnızca Millet Meclisi
tarafından seçilmiştir) 5 yıl için seçilir ve parlamentodan
güvenoyu alması gereken başbakan ve hükümeti atar.
1989 devriminin öncülüğünü yapan siyasal koaliskoalisyon
olan Yurttaşlar Birliği, çok geçmeden iki ana partiye
bölünmüştür: Vaclay Klaus’un yönetimindeki tutucu
‘Demokratik Yurttaş Partisi*(DYP); Jirl Dienstbier’in yönetimindeki
Liberal Yurttaşlar Hareketi. Göreve Haziran
1992’de başlamış olan günümüzdeki hükümet
DYP, Hıristiyan Demokrat Parti, Hıristiyan Demokrat
Birliği/Çekoslovak Halk Partisi ve Yurttaşlar Demokratik
İttifakı’nın oluşturduğu bir koalisyon hükümetidir.
Haziran 1992 seçimlerinde, komünistlerin ağır balığı
Sol Blok da oyların % 14’ünü almıştır.