AYÇİÇEĞİ (Helianthus annuus)

AYÇİÇEĞİ (Helianthus annuus); Alm. Sonnenblume (f), Fr. Tournesol, İng. Sunflower.
Familyası: Bileşikgiller (Compositae). Türkiye’de
yetiştiği yerler: Yerli bir bitki olmamakla
berâber, soğuk yüksek yerler hâriç bütün bölgelerde
yetişir. Bilhassa Ege, Trakya, Marmara bölgelerinde
çok ekilir.
Günebakan, Gündöndü ve Günçiçeği diye de
bilinen bir yıllık bitki. Ayçiçeğinin boyu, yarım
metreden dört metreye kadar varır. Kalınlığı 1 ile
4 cm arasında değişir. Ayçiçeğinin çok sağlam bir
kök yapısına sâhip olduğu bilinmektedir. Bu bitki
kuvvetli kökleriyle toprağı sıkı sıkıya kavrar ve çok
fazla besin maddesi, özellikle potasyum alır. Ayçiçeğinin
sapı, yâni gövdesi de çok kuvvetlidir. Tek
bir saptan ibâret olan veya dallanan çeşitleri vardır.
Tarımı yapılan ayçiçeklerinin dallanmaması,
buna karşılık süs bitkisi olarak kullanılanlarının ise
dallanması istenir. Ayçiçeğinin yabânî türleri daha
fazla dallanır; dallanma yabânilik vasfıdır.
Fazla dallandığı zaman her daim ucunda bir tabla
meydana getirir. Fakat tablalar ve tabla üzerinde
oluşan meyve (tohum) küçük ve yağ oranı düşük
olur. Bu bakımdan dallanan ay çiçekleri makbul
değildir.
Ayçiçeğinin yaprakları iri ve kalp şeklinde
olup, renkleri açık yeşilden koyu yeşile kadar değişir.
Bitkinin yaprakları, dalları ve sapı tüylüdür.
Ayçiçeği saplarının içi özle doludur. Çiçekler
ana sap veya dalların ucunda teşekkül eden tablalarda meydana gelir. Tablaların altında birbiri üzerine
kiremit gibi dizilmiş ve sivri, sapsız mekik
şeklinde yaprakları bulunur.
Tablalar üzerinde iki çeşit çiçek vardır. Tablanın
ilk iki sırasındaki çiçekler kısır olup ürün vermezler.
Bunların erkek ve dişi organları yoktur. Kısır
çiçeklerin taç yapraklan, tablanın dışa gelen kısmında
bir dil şeklinde uzanmış olup, uzunlukları
yarım ile iki santimetre arasındadır. Renkleri beyazımsı
kırmızımtrak, portakal renklidir. Son derece
güzel bir görünüşe sâhiptirler. Bu çiçeklerin
bir tabladaki sayısı 50 ile 200 arasında değişir.
Ayçiçeği tohumlarının bin tanesinin ağırlığı 70
ile 200 gram arasındadır. Yağlı çeşitlerin tohumları
daha küçük, çerezlik çeşitlerin ise daha büyüktür.
Tânesi küçük olan tohumlarda yağ nisbeti
daha fazla, tânesi büyük olanlarda ise yağ nisbeti
daha düşüktür. Bu bakımdan ayçiçeği ekimi yapılırken
hangi gâye güdülüyorsa ona göre çeşit seçimi
yapılmalıdır.
Ayçiçeği tohumlarında yüzde 35 oranında kabuk
ve yüzde 65 oranında da iç bulunmaktadır. Kabuklu
tohumların yağ oranı yüzde 45-55; içteki yağ
oranı ise yüzde 65-70 dolayındadır.
Ayçiçeğinden nasıl faydalanılır? Ayçiçeği
ışığa karşı duyarlı bir bitki olup, güneşin hareketini
tâkip eder. Özellikle bu durum, ayçiçeği tabla
bağladıktan sonra çok bâriz bir şekilde görülür.
Bu özelliğinden dolayı ayçiçeğine birçok yerde
“Güne Bakan”, “Gündöndü” ve “Günçiçeği” gibi
isimler verilmektedir.
Ayçiçeği, bitkisel yağ sanâyiinin hammaddesini
veren bitkilerin başında gelmektedir. Ayçiçeği
yağı en kaliteli ve lezzetli yağlardandır. Bu
yağ yemeklerde, salata, kızartma ve balık konservelerinde;
sanâyide ise boya ve sabun yapımında
kullanılır. Ayçiçeği küspesinde önemli nisbette(yüzde 20) protein ve bir miktar yağ (yüzde 1-7)
bulünduğu için çok besleyici bir hayvan yemidir.
Bilhassa sığır ve süt inekleri için değerli bir besindir.
Öğütülmüş ayçiçeği tablaları küçükbaş ve kümes
hayvanları için yem olarak kullanılmaktadır.
Ayçiçeği tohumunun kabuğu; mayaların hazırlanmasında,
alkol ve furfurol elde edilmesinde hammadde
olarak kullanılır. Ayçiçeği tohumları ülkemizde
yaygın bir şekilde çerez olarak tüketilmektedir.
Ayçiçekleri arılar için önemli bir bal
kaynağıdır.
Ayçiçeği saplarından yakıt ve inşaat malzemesi
olarak faydalanılır. Çiftliklerde sundurma ve gölgelik
gibi tesislerin üzerlerinin kapatılmasında
kullanılır. Yakıldıktan sonra geriye kalan külünde
yüzde 40 nisbetinde potasyum bulunur. Bu kül
toprağa verilerek toprakların pot aslı gübre ihtiyâcı
karşılanmış olur.
Ayçiçeğinin en önemli düşmanı canavar otudur.
Bugün ise bu problem büyük ölçüde hâlledilmiş
olup, canavar otuna dayanıklı çeşitler geliştirilmiştir.
Hâlen memleketimizde en fazla ayçiçeği, Trakya-
Marmara bölgesinde ekilmekte ve üretilmektedir.
Ayçiçeği ekim alanlarının üçte ikisi bu bölgemize
âittir. Trakya-Marmara bölgesini, Ege, Orta
Anadolu ve Orta Karadeniz bölgeleri tâkib etmektedir.
Hâlen ülkemizde 500-600 bin hektar
alanda ayçiçeği tarımı yapılmaktadır. Yıllık üretim
miktârı ortalama 600 bin ton ve dönüme verim
ise 120-130 kilogramdır. Son yıllarda Doğu Anadolu
bölgesinin bâzı illeri de ayçiçeği ekimi açısından
önemli gelişmeler göstermiştir. Ülkemizdeki
yemeklik yağ ihtiyâcını karşılamak için, başta
ayçiçeği olmak üzere yağlı tohumlu bitkilerin
üretim ve verimini artıracak tedbirlerin alınması
gerekmektedir.
Ayçiçeği nasıl bir iklim ister? Ayçiçeği aslında
ılık iklimleri sever. Soğuk olan yerlerde gelişmesi
oldukça yavaştır. Ayçiçeğinde normal gelişme
süresi 80-140 gündür. Ekim zamânmda toprak
sıcaklığının 10-12 dereceden az olmaması gereklidir.
Bol ışık ve fazla sıcaklık ayçiçeği tohumunda
yağ nisbetinin yüksek olmasını te’min eder.
Bunun yanında ayçiçeği tablalarının ortasındaki çiçeklerin
tohum bağlayabilmesi için, toprakta yeteri
kadar nem olması gereklidir. Bundan dolayı çiçeklenme
ve döllenme devresine kadar yeterli yağış
alması verimin fazla olmasını sağlar.