BANKA; Alm. Bank, Fr. Banque, İng. Bank.
Sermâye, para ve kredi üzerine işlem yapan kuruluş.
Bankalar fâizle mevduat toplayarak, bu fonları,
kredi talebinde olanlara, belirli bir kârla aktarırlar.
Bu aslî fonksiyonunun yanısıra, para ve para
ile temsil edilen kıymetlerin alım satımına aracılık
etmek, iskonto, avans, senet tahsili, ticâri hesaplaşma,
muhâfaza, teminat ve kefâlet mektubu
vermek şeklinde sıralanabilen işlemler de bankacılık
faâliy etleri arasında sayılabilir. Hattâ, kâğıt
para ihrâcı görevi de bankalarca üstlenilmiştir.
Bankalar yaptıkları işlemlere göre, emisyon
bankaları (Merkez Bankası), ticâret bankaları, sanâyî
bankaları, emlâk (ipotek) bankaları, zirâat
bankaları, halk bankaları olmak üzere çeşitleri kategorilere
ayrılabilirler. Diğer taraftan sermâyesine
sâhip olan sektör yönünden, devlet bankaları ve
özel bankalar olarak iki bölümde ele alınabilir.
Bankacılığın 3000 yılı aşkın bir maziye sâhip
olduğu (Sümerler devri) belirtilmektedir. Banka teriminin
menşei (aslı) İtalyanca masa anlamına gelen
banco kelimesidir. Sokak başlarındaki masalarda,
banker adı verilen kişiler tarafından mâdeni
paraların ayar ölçümü, değişimi, bozulması ve
muhâfazası işlemleri, sonraları organize hâle gelerek
bugünkü bankacılık sektörünü ortaya çıkarmıştır.
Türkiye’de 1850’den önce Galata Bankerlerine
inhisâr eden bankacılık faâliyeti, organizeolarak ilk defâ 1856’da Bank Osmânî-şâhâne
(Banque Ottomone)nin kurulması ile başlamıştır.
Bunu 1863 yılında Midhat Paşanın kurduğu memleket
sandıklarının, 1888’de Zirâat Bankası hâline
getirilmesi tâkip etmiştir. Cumhuriyet sonrasında
millî bankacılık hareketi başlamıştır. Günümüzde
Türkiye’de çok sayıda millî, mahallî
bankalarla birlikte yabancı bankaların şûbeleri de
faâliyet göstermektedir.
İslâm Bankacılığı:
Fâizsiz çalışan İslâm Bankacılığının başlıca çalışma
metodları şunlardır:
Mudârebe: Esas olarak bir tarafın emek bilgi
ve tecrübe, diğer tarafın ise sâdece sermaye
koyarak yürüttükleri bir faaliyet türüdür. Emek, bilgi
ve tecrübesini koyan aynı zamanda faaliyetin yönetimini
de üstlenmektedir. Bu yöneticiye “mudârib”
denilmektedir. Faaliyete yalnız sermayesiyle
katılan kişi veya kuruma da “Rab-ül-mâl” denir.
Rab-ül-mâl yalnız faaliyeti denetleme yetkisine
sâhiptir.
’ Mudârebe daha açık bir ifâdeyle, bir tarafta
sermâye sâhibi kişi veya kişilerle diğer yanda bu
sermâyeyi emeği, bilgi ve tecrübesiyle değerlendirecek
olan kişi arasında kârın paylaşılması esâsına
göre yapılan bir anlaşma, kurulan bir ortaklıktır.
Bu ortaklıkta emeğini koyan, sermâyeyi yöneten,
ne ana parayı geri ödemeyi ne de belirli
bir kâr payı sağlamayı taahhüt etmektedir.
Mudârebenin temel özellikleri: 1) Sermâye
sâhibi olan kişi ile emeğini bilgi ve tecrübesini ortaya
koyan kişinin kâra ortak olmaları; 2) Tarafların
kâr paylarının belirli (maktu) olmaması, kârın taraflar
arasında önceden belirlenmiş bir oranda bölünmesi;
3) Zararın tamâmen sermâyedâra âit olması;
4) Sermâyenin emeğini koyan tarafından
yönetilmesi; 5) Sermâyedârın ise sâdece denetim
yetkisine sahip olmasıdır. 6) Sermâyenin altın,
gümüş veya başka geçer para olması lazımdır.
İslâm bankaları mudârebe akdi çerçevesinde
daha çok kısa süreli ticârî projeleri finanse etmekte ve bu tür projelerin finansman ihtiyacını karşılamaktadır.
Mudârebede zarar tamâmen sermâyedâra âit
olduğundan, bu işlemde sermâyedâr (banka) faaliyetin
kârlılığını daha iyi değerlendirmek, kaynakların
kullanımını yakından izlemek durumundadır.
Murâbaha: Sermâye sâhibinin bir malı satın
alıp belli bir kâr payı ekleyerek müşterisine vâdeli
olarak satması demektir. Bir tâcir, bir malı satın almak
için İslâm bankasından kredi istediğinde,
banka krediyi para olarak vermez, müşterisinin
yazılı isteği (tâlimâtı) üzerine, emtiayı satın alır ve
üzerinde anlaştıkları kâr payını ekleyerek bu kişiye
satar. Bu işlemde malın fizikî olarak mevcut olması,
bankanın malı satın aldıktan sonra satması
gerekir. Fizikî anlamda varlığı olmayan mücerred
varlıklar (patent, marka, ticârî isim vb. sınâî
haklar) için murâbaha geçerli değildir. Malı satın
almak isteyen müşterinin sonradan vaadinden cayması,
banka için ciddî bir risk doğuracağından,
bunu önlemek için, müşterinin bankaya başvurusunun
veya tâlimâtının yazılı olması istenmektedir.
Vâdeli olarak satılan malın bedelinin tahsili bir
defada veya taksitler hâlinde olabilir. Banka, tahsilatı
güven altına alabilmek için müşteriden güvence
de isteyebilir.
Murâbaha, bir kredili alış finansman tekniği
olup, İslâm bankalarınca üretim desteği olarak nitelendirilerek
uygulanmaktadır.
Müşâreka: Bir işletmenin sermâyesine katılma,
ona ortak olmaktır. Bu faaliyet türü, esas olarak
hem sermâyede hem de yönetiminde ortaklığı
öngörür. Sermâyedâr (banka), bir işletmeye sermâye
koyar, ortak olur,* kârı veya zararı paylaşır.
Müşârekanm mudârebeden farkı, mudârebede bir
yanda etkin olmayan sermâyedâr, diğer yanda
emeğini, çalışmasını ortaya koyan aktif bir girişimci
olduğu halde; müşâreka hem sermâyedârın
hem de girişimcinin (emek sâhibinin) etkin olduğu
bir ortaklıktır. Diğer bir deyişle müşârekada
hem sermâye, hem yönetim ortaklığı söz konusudur.
Taraflardan birinin yönetime katılmak istemediği
durumlarda, yönetimi üstlenen taraf için kârın
belirli bir oranı, yönetici ücreti olarak belirlenir.
Kârdan bu ücret düşüldükten sonra kalan tutar,
taraflar arasında sözleşme ile belirlenmiş oranlar
dâhilinde paylaşılır. Ayrıca mudârebede mâlî zarârın
sermâyedârlara âit olmasına karşılık, müşârekada
zarar, taraflar arasında paylaşılmaktadır.
Bu. tür ortaklıkta koyulan sermâyenin eşit olması
gerekmediği gibi, kâr oranı da taraflar arasında
anlaşma ile belirlenir. Kâr oranının sermâye
oranına bağlı olması zorunlu değildir. Banka, müşâreka
prensibiyle ortaklarına sermâye sağlarken,
kâr paylaşma oranını anlaşma ile belirlemekte serbesttir. Ancak tarafların kâr paylarının önceden kesinlikle
belirlenmiş olması gerekir. Zararın paylaşımında
ise taraflara serbesti tanınmamıştır; zarar
paylaşım oranı belirlidir ve bu oran taraflarca ortaklığa
konulan sermâyenin, ortaklığın toplam sermâyesine
bölünmesi suretiyle bulunur.
Müşâreka Mütenâkısa: Bu tür finansmanda,
başlangıçta, banka ile girişimci bir müşâreka sözleşmesi
çerçevesinde bir ortaklık kurarlar. Proje faaliyete
geçtikten sonra, diğer taraf girişimci projenin
tamamını kendi mülkiyetine geçirmek isterse, belli
devreler hâlinde, bankanın paylarını satın alır.
Zaman ilerledikçe bankanın yatırım projelerindeki
payı ve alacağı kâr/zarar payı giderek azalır, sonunda
proje tamamiyle diğer tarafın mülkiyetine geçer.
Müzâraa ve Müsâkât: Müzâraa, özellikle tarımsal
alanlarda kurulan bir ortaklık tipidir. Sermâye
olarak bir taraf arazisini, diğer taraf da işgücünü
koyar. Bu açıdan mudârebeye benzemektedir.
Yapılan tarımsal faaliyetten sağlanan kâr
veya ürün, ortaklar arasında önceden belirlenmiş
bir oranda paylaşılır.
Müsâkât da, tarımsal alanda kurulan bir ortaklık
tipidir. Genellikle bu tür ortaklıkta bir meyvelik
söz konusudur. Taraflardan biri meyve ağaçlarını
sermâye olarak koyar, diğer taraf da ağaçların
bakımını ve meyvelerin toplanmasını üstlenir. Elde
edilen kâr veya ürün, yine tarafların aralarında
anlaştıkları oranda bölüşülür.
Kirâlama: Kiralamanın iki şekli vardır:
a) İcâre: İcâre bir mülkün yahut bir makina veya
techizâtm kiraya verilmesidir. Burada bir iş sahibinin
üretim için ihtiyaç duyduğu bir makina, bir
âlet veya bir gayri menkûl, İslâm bankası tarafından
satm alınarak üreticiye kiralanmaktadır. Üretici, söz
konusu makina, teçhizat, bina vb. şeyleri bir süre kullanmasına
karşılık, belli bir kira öder. Ödenecek kira
bedeli, genellikle, kiraya verenin amortisman giderlerini
karşıladıktan başka belirli bir kâr payını da
kapsayacak şekilde tesbit edilmektedir.
b) İcâre ve İktinâ: Burada İslâm bankası, bir
malı (makina, âlet, bina vb.) belirli bir dönem için kiraya
verir, kiracı bu dönem içinde kira ile birlikte malın
mülkiyetini kazandıran taksitleri de öder. Kira süresi
sonunda malın mülkiyeti kiracıya geçmiş olur.
İcâre ve İktinâ, mülkiyetin devriyle sonuçlanan bir
uzun süreli kira sözleşmesi olarak nitelenebilir. Bu
yöntem, bankaya, firmanın hesaplannı yakın kontrol
altında tutmadan, riski en az düzeye indirerek yeterli
bir kâr sağlama imkânı vermektedir.
İslâm bankaları, genelde kâr-zarara katılma
hesapları ile fon toplamaktadır. Bu hesap sâhiplerine
fâiz veya sâbit bir gelir değil, bir kâr payı
ödenmektedir. Ayrıca bankaların yaptığı bütün
hizmetleri yapabilmektedir.
Türkiye’de Faaliyet Gösteren Millî Ticaret
Bankaları
A- Kamu Sermâyeli Bankalar
1. Denizcilik Bankası
2. Etibank
3. Sümerbank
4. T.C. Zirâat Bankası
5. Türkiye Emlak Bankası
6. Türkiye Halk Bankası
7. Türkiye Öğretmenler Bankası
8. Türkiye Vakıflar Bankası
B- Bâzı Özel Sermayeli Bankalar
1. Adabank
2. Akbank
3. Demirbank
4. Egebank
5. Eskişehir Bankası
6. Finansbank
7. İktisat Bankası
8. Koç-Amerikan Bank
9. Millî Aydın Bankası
10. Netbank
11.Pamukbank
12. Şekerbank
13. Tekstil Bankası
14. Türk Dış Ticaret Bankası
15. Türk Ekonomi Bankası
16. Türk Ticaret Bankası
17. Türkiye Garanti Bankası
18. Türkiye İmar Bankasf
19. Türkiye İş Bankası
20. Türkiye İthalat ve İhracat Bankası
21. Türkiye Turizm Yatırımları Ve Dış Ticaret
Bankası
22. Türkiye Tütüncüler Bankası
23. Uluslararası Endüstri ve Ticaret Bankası
24. Yapı ve Kredi Bankası
Türkiye’de Faaliyet Gösteren Kalkınma ve
Yatırım Bankaları
A- Kamu Sermayeli Bankalar
1. İller Bankası
2. Türkiye İhracat ve Kredi Bankası (Türk
Exim Bank)
3. Türkiye Kalkınma Bankası
B- Özel Sermayeli Bankalar
1. Avrupa Türk Yatırım Bankası
2. Birleşik Yatırım Bankası
3. Sınai Yatırım ve Kredi Bankası
4. Tekfen Yatırım ve Finansman Bankası
5. Türk Merchant Bank
6. Türkiye Sınai Kalkınma Bankası
7. Yatırım Bank
Diğer Ticaret Bankaları
A- Türkiye’de Kurulmuş Bankalar
1. Arap-Türk Bankası
2. BNP-Ak Dresbnerbank
3. Birleşik Türk Körfez Bankası
4. Türk Mitsui Bank
5. Osmanlı Bankası
B- Türkiye’de Şube Açan Bankalar ‘
1. Bank Mellat
2. Bank of Bahrain and Kuwait B. S. C.
3. Bank of Credit and Commerce International
4. Banko di Roma
5. Banque Indosuez
6. Citibank N. A.
7. Credit Lyonnais
8. Habib Bank Limited
9. Holantse Bank UNI N. V.
10. Kıbrıs Kredi Bankası
11. Manufacturers Hanover Trust Company
12. Saudi American Bank
13. Standard Chartered Bank
14. The Chase Manhattan Bank N.A.
15. The First National Bank of Boston
16. Türk Bankası Limited