BATRÛCİ

BATRÛCf; modem astronominin kumcusu. Asıl
adı, Ebû Câfer Nûreddîn Ebû İshak el-Batrûcî elÎşbilî’dir.
Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir.
Kurtuba’nm kuzeyinde, Pedroches şehrinde
doğduğu tahmin edilmektedir. Ispanya’daki İşbil’de
(bugünkü adıyla Seville) yaşadığı için, Elİşbilî
lakabıyla meşhûr oldu. Meşhûr tabiplerden
İbn-i Tufeyl’in talebeliğini yaptı. Hayâtı hakkında
daha fazla bilgiye kaynaklarda rastlanamamıştır.
1217 (H. 614) yılma kadar yaşadığı bilinmektedir.
El-Batrûcî, İslâm ve Lâtin dünyâsının astronomi
sâhasmda büyük bir âlimi olarak tanınmıştır.
Avrupalı bilim adamları üzerindeki tesiri çok olduğundan,
Bati dünyâsı onun ismini; Lâtince olarak,
Alpetrazius şeklinde değiştirdi ve bu isimle tanıdı.
El-Batrûcî’nin tek bilinen kitabı Kitâb fi’lhey’e
(Astronomi Prensipleri) olup, Arapçadır.
Eserini, 1185 yılından kısa bir süre sonra bitirdi.
Tesiri asırlarca devâm eden bu kitap, Hıristiyan ve
Yahûdîlerce kaynak kabûl edildi.
El-Batrûcî’nin eseri incelendiğinde, onun geniş
bir târih ve astronomi bilgisine sâhib olduğu görülür.
Astronomiyi; zamânm önde gelen Müslüman
astronomi bilginlerinden El-Bettânî, Ez-Zerkâlî
ve Câbir bin Eflah’m kitaplarından öğrendi.
Batrûcî, Kur’ân-ı kerîmdeki astronomi ile ilgili
âyetlere husûsî bir ilgi gösterdi. İbn-i Bacce ile başlayıp,
Zerkâlî, Câbir bin Eflah, İbn-i Tufeyl ve
İbn-i Rüşd ile devâm eden Batlemyüs astronomisinin
tenkidi, Batrûcî ile olgunluk noktasına ulaştı.
Bu büyük astronomi âlimi, yalnız Batlemyüs’ü
tenkidle kalmamış, bugünkü modem astronominin
temeli kabûl edilen Kopemik’in ve daha pekçok baesaslar
koyup, nazariyeler geliştirmiştir.
Batrûcî, astronomi târihinde bir devir açan
eseriyle, modern astronominin temeli olan Helyo
Sentrik Gezegen Sistemini ilk defâ kuran kişi oldu.
Geçerli trigonometrik ispatlamalarda bir üstâd
idi. Bunları açıklamak için, onun sistemi şöyle
özetlenmektedir:
# 1. Bütün gezegenlerin iki kutuplu olduğunu
açıkladı. Batlemyüs ise, tek kutuplu kabûl ediyordu.
2. Gök cisimlerinin hareketlerinin, doğudan
batıya doğru olduğunu kabûl etti. Batlemyüs ise,
gezegenlerin hareketlerinin batıdan doğuya doğru
olduğunu söylemişti.
3. Bütün gök cisimleri, gerçek ve aklın ereceği
biçimde mevcuttur dedi. Batlemyüs ise, gök cisimlerini
gerçek olmayan varlıklar olarak farz ediyordu.
4. Gök cisimlerinin hareketinin kutuplar etrâfmda
cereyân-ettiğini söyledi. Batlemyüs ise, hareketin
merkez etrâfmda olduğunu söylüyordu.
5. Az yoğun gök cisimlerinin, çok yoğun gök
cisimlerine göre daha hızlı döndüğünü açıkladı.
6 . Yıldızların bulunduğu gök tabakalarının
değişken olduğunu söyledi. Batlemyüs ise, sâbit olduğunu
kabûl etmişti.
7. Gezegenler günlük dönüşe sâhiptir. Batlemyüs,
gezegenlerin günlük dönüşlerini kabûl
etmemişti.
8 . Yıldızların, eşit zamanlarda eşit olmayan kavisler
yaptığını, yıldızlar küresinin üç hareketinin
bulunduğunu bildirerek bunların birincisini
boylam, İkincisini enlem, üçüncüsünü günlük olarak
vasıflandırdı. Batlemyüs, sâdece boylam hareketi
olduğunu kabûl etmişti.
9. Hareketi, yer değişimi yanında, hız ve enerjinin
bir fonksiyonu olarak ifâde etti. Batlemyüs’e
göre hareket, sâdece bir konum değişimi idi.
10. Gezegenleri yeniden târif etti. Merkür’ü güneşin
üstünde, Venüs’ü güneşin altında düşündü.
Platon onların her ikisini de güneşin üstünde kabûl
etmiştir. Batlemyüs ise, onların her ikisini de
güneşin altında düşünmüştür.
Bütün bunları dikkate alan Yahûdî fen adamı
ve astronomi bilgini Levi B. Gerson Milhamot
Adanai (ölm. 1344) Wors of the Lord kitabında,
onu* astronominin kurucusu olarak vasıflandırırken;
başka bir Yahûdî bilgin Yehûdâ bin Salamon Kohen
de, Batrûcî’yi, fizik prensipleri ile, fezâda
düşmeyen astronomik modeller inşâ ettiği için övmüştür.
Kopernik’in De Revolit ionibus Arbium
Coelestium adlı eseri, Bettânî ve Batrûcî’ye dayanmaktadır.
O, bu eserinde Batrûcî ve İbn-i Şâtır’ın
Lâtinceye tercüme edilmiş eserlerinden etkilenmiş
ve Lâtin bilginlerinden de faydalanmıştır. Kezâ, Batrûcî’nin güneş ve ay teorisini muhtemel
bir Lâtince tercümesinden okuyup öğrenmiştir.
Onun, kimsenin inkâr edemiyeceği gibi,
Batrûcî’nin fikirlerini çok iyi bildiğini, Venedik’te
1496 senesinde basılan Regionontanus adlı kitabı
isbat etmektedir.
Kopemik, Batrûcî’den dolaylı olarak etkilenmiştir.
Onun istifâde ettiği batılı kaynaklar, Batrûcî’nin
tesiri altında kalıp, astronomi konusunda
onun görüşlerinden faydalanmışlardır. Bu bakımdan;
Kopernik, Arapça bilmez, eserleri okuyup
anlayamaz görüşü isâbetli değildir. Batrûcî’nin;
Lâtin, Hıristiyan ve ortaçağ bilginleri üzerinde
etkisinin dolaylı yoldan Kopernik’e etkisi âşikârdır.
Bütün bunlar, modem astronominin kurucusu
olarak Kopernik’i değil, Batrûcî’yi kabûl etmek
mecbûriyetinde olduğumuzu gösterir.
Batrûcî, hem İslâm âleminde hem de batıda
çok tesirli oldu. Batı ilim dünyâsmda, Batrûcî’nin etkisi
altında kalan bilginlerden bâzıları şunlardır:
Albertus Magnos, Roger Bacon, Robert Grasseteste,
Müller, Regiomontanus, Michael Scot, îlliam the
Englishman, Petrus de Abane, Donte, Copemicus,
Yehûdâ bin Salamon Kohen, Tıbbon, Leviben, Gerson,
Issaac İsraeli, Vicent Benaudis, Dus Skot.
Batrûcî’nin yeni sistemi, Batlemyüs’ün sisteminin
yerini aldı ve modem çağlan hazırladı. Onun
bu yeni sistemi, yalnız astronomiyi değil, ortaçağ
boyunca, tabîat ilimlerini ve batı felsefesini etkiledi.
Tesirleri çok derin öldu. Öyle ki, sonraki asırlarda
batılı bilim adamlarının dikkat nazarlarını, tam
mânâsıyla İslâm âlemindeki fen, matematik ve astronomi
ilimlerine teksif etmelerine yol açtı.