ABAKÜS

ABAKÜS i. (yun. abax’dan lat. abacus,
tablet, başlık tablası v.b.). Mim. Bir sütun
başlığının yukarı kısmını meydana getiren
tablet, başlık tablası. (Bk. a n s İk l .)
— Esk. çağ. Üzerine şekiller çizmek üzere,
içerisi ince kumla döşenmiş olan etrafı maden
veya tahta ile çevrili tablet. || Dikdörtgen
şeklinde, üzerinde sayı saymağa yarayan
bilyaların bulunduğu tahta levhacık. (Orta
çağda, 7 serbest sanat* çevriminde aritmetiğin
mutad alâmeti.) [Bk. a n s İk l .] || Büyük
yapılara hak edilen plaka. || Greklerde, kutsal
mahallere, adakların kabul edilmesi için
konulan masa; Romalılarda, büfe.
— Mat. Türlü birim sıralarına göre sütunlara
bölünmüş bir tabladan meydana gelen
ve basit parmak hesap işlemlerinin çözümünü
kolaylaştıran hesap makinesi. (Bk. çörk
ü .) || Bazı sayı işlemleri yapmayı sağlamak
için bir düzlem üzerine çizilmiş çizgiler
sistemi. || Kotlu rakam sistemleri olan grafik
cetvel. (Bk. nom o g r a f İ.)
— a n s İk l . Esk. çağ. ve Mat. Romalıların
abaküsü, içlerinde toparlaklar kaydırılan
paralel yuvalara ayrılmış bir cetveldi. Birincisi
birler basamağını, sonrakiler onlar, yüzler
v.d. basamaklarını gösterirdi. Çok eski
zamanlardan beri Çinliler ile Tatarların da
suvaııpan adında buna benzer bir âletleri
vardır. Ortaçağın sonuna doğru bu âlet,
Moğollar tarafından Rusya’ya sokuldu.
Çin’de ve Japonya’da yazılı hesap dışında
kalan hemen bütün hesap işlemlerinde abaküs
kullanılır. Çin-Japon abaküsü, üzerinde
enlemesine bir çubuk ile ikiye ayrılmış teller
bulunan uzunca bir çerçevedir. Bu tellere küçük
toplar geçirilmiştir. Bir yanda birlikleri
gösteren beş top, öbür yanda ise 5 birlik
değerinde bir veya iki top bulunur. Bir üst
teldeki toplar bir alt teldekilerden on kere
daha büyük birlikleri gösterir. Çinliler ve Japonlar
abaküs ile basit işlemler yapmakla
kalmaz, kök-bile alırlar; bu yolun sakıncası,
doğrulama’ya imkân vermemesidir.
— Mim. Eski yunan mimarîsinde Dor üslûbundaki
sütun başlıklarının yassı bir tabla
şeklinde olan üst kısımlarına abaküs denir.
Kare şeklinde, profili yayvan bir çanak biçimindedir
ve başlığın alt kısmını teşkil eden
ekhinos’un üzerinde yer alır. Abaküs ve ABAKAN
ekhinos Dor üslûbundaki sütun başlıklarının türk tipleri
karakteristik ve birbirinden ayrılmayan elemanlarıdır.
Taş mimarîden evvelki ahşap
mimarîyi aksettiren bu elemanların arasındaki
nispet ve profil farkları, Dor üslûbunun
asırlar boyunca geçirdiği gelişmeleri
aksettirmesi bakımından önem taşır. Başlangıçta
kalın olan bu tabla, sütunların incelmesiyle
yassı bir levha halini almıştır veb u d u r um b a ş lık la r ı ta r ih lem e k i ç in ö n em li
b ir ip u c u d u r ,