EJDERHA veya EJDER i. (fars. ejderha
veya ejder). Genel olarak, arslan pençeli,
kanatlı ve kuyruğu yılan kuyruğu biçiminde
gösterilen masal’ hayvanı: Elinden
gelirse, her gece yalnız kanlı kefenle değil,
cehennem alevinden kılıçlar, Gayya kuyusundaki
ejderhadan kırbaçlarla yatağına
geleceğim (Namık Kemal). || Büyük yılan:
Musa aleyhisselâm, asasını yere bıraktı. Hemen
büyük ejder oldu, harekete başladı
(Cevdet Paşa).
— d e y . Ejderha gibi, çok iri. ve korkunç görünüşlü.
— Esk. Ejder-i kahir, ölüm ejderhası.. ||
Ejder-i münakkaş, alaca derili büyük yılan.
— Astron. Ejder ayı, Ay’ın, yörüngesi üzerindeki
çıkış düğümünden (Ay’ın Güney
yarıküreden Kuzey yarıküreye geçerken tutulum
düzlemini kestiği nokta) art arda iki
geçişi arasında kalan zaman aralığının ortalama
değeri. Ejder çizgisi,
Ay’ın düğümler çizgisi, yani Ay’ın yörünge
düzlemiyle tutulum düzleminin arakesiti.
— Mit. Bütün milletlerin masal dünyasında
yeri olan, bazen arslan gövdeli, yılan kuyruklu,
bazen kanatlı olarak gösterilen, olağanüstü
hayvan. (Ejderha’nın daha çok
eski Babil inançlarından doğmuş masallardan
türediği, her milletin hayal gücüne göre
biçimlendiği ileri sürülmektedir.) || Hesperis
lerin bahçesinin ejderhası. Bk. hesperîs’ler
veya hesperîdes.
— Rom. tar. Roma taburu cohors’ların ejderi,
Romalılar tarafından Barbarlardan alınmış
olan işaret. (Traian devrinden itibaren
kullanılmağa başlandı. Bir mızrağın ucuna
takılmış, içine rüzgâr dolan gümüş bir ejder
ağzıydı. 235-476 Arası Roma imparatorluğunda
kumaştan ejderler yapıldı. Bu
işareti, Roma taburları cohors’larla aynı
zamanda süvari birlikleri turma’ler de kabul
etti).
— insan hayal gücünün yarattığı
çeşitli masal varlıklarına ejderha denmiştir.
Çin edebiyatında Yi King’in kitabı ejderhalara
büyük yer verir. Çin sanatında,
en çok rastlanan unsurlardan biri de ejderha’dır.
Eski çin armalarında ve birbirine
geçme üç harfle temsil edilmiş olan kore
armalarında, ejderha figürüne rastlanır. Genellikle,
kartal kanatlı, arslan pençeli ve
yılan kuyruklu bir çeşit timsah şeklinde
tasvir edilir. Eski Türklerde hava ve suların
hâkimi olarak gösterilirdi. Kaynağı
Sümerlere kadar inen ejder, bu bölgedeki
halkların kozmoloji ve mitolojisinde önemli
yer tutar, incil’de geçen seraflar, yani uçan
yılanlar şüphesiz ejderhalardır. Eski
Yunan mitolojisinde de ejderhalardan söz
edilir. Ama bunların çeşitli şekilleri ve adları
vardır. Gözleri gece gündüz açık, yüz başlı bir ejderha, Hesperides bahçesini bekler;
Herakles onu öldürür. Kadmos ile
iason ejderhanın dişlerini ekerler, bunlardan
insanlar meydana gelir. Masallardaki
hâzinelerin bekçileri olan ejderhalar ülkelerin
başbelâsı olarak tasavvur edilmiştir.
Bu ejderhaların karnını doyurmak için, delikanlılar
ve genç kızlar arasından, her yıl
kurbanlar vermek gerekir. Böylece, ejderhaya
karşı, zenginlikleri ele geçirmekten çok ülkeyi belâdan kurtarmak amacıyle mücadele
edilir. Germenlerin Nibelungen efsanesinde,
Siegfried, Ren altınını büyük bir
hırsla bekleyen «Lindwurm»u öldürür. Başka
efsanelerde de yiğit şövalyeler şehirleri
ve ülkeleri bu dev varlıklardan kurtarırlar.
Ejderhalar, çoğunlukla asıl güçlerini, etrafa
yaydıkları dehşetten alari hantal varlıklardır.
Hıristiyan efsanelerinde de, ejderhalarla
yapılan mücadelelerin sözü geçer. Aziz
Gregorius, Libya kralının kızını, -alınyazısma
kurban olup korkunç bir hayvan
tarafından yutulacağı sırada kurtarır. Aziz,
ejderhayı mızrağıyle öldürür. Başka metinlerde
ejderha, uysal bir köpek gibi
başını tasmaya geçirip kral kızının peşinden
şehre kadar gider ve orada boynu vurulur.
Azize Martha, Arles ile Avignon arasındaki
ormanda yaşayan ejderhaya saldırır;
üstüne kutsal su serper ve korkunç
hayvan bir kuzu gibi uysallaşır; halk gelip
taş ve mızraklarla kendisini öldürene kadar
yerinden kıpırdamaz. Tarascon’daki
yıllık âyin alaylarında, tarasque adı verilmiş
olan bu ejderhanın tasviri gezdirilir.
Metz’de de Graouilli adlı buna benzer bir
ejderhâ Rogations bayramında sokaklarda
dolaştırılır.
— Astron. Güneş ve Ay tutulmakları,
ancak Ay, yörüngesi üzerindeki düğümler
çizgisinden geçerken, tutulum düzlemini
dolanan Güneş de bu doğrultuya çok yakın
bir yerde bulunursa gerçekleşebilir. Eski
astronomlar Ay tutulmasının, Ay’ın yörüngesindeki
düğüm 1 noktalarından birinde
pusuya yatmış bir «ejder» in Ay’ı yutmasından
ileri geldiğini sanırlardı; ejder çizgisi,
ejder düğümü ve ejder ayı deyimleri
buradan gelir.
Ay yörüngesindeki düğümler çizgisi döndüğü
için (aşağı yukarı 18,6 yılda bir devreden
gerileme hareketi), ejder ayı yıldız*
ayından biraz daha kısadır (27 gün 7 saat
43 dk 11,5 sn yerine 27 gün 5 saat 5 dk
35,8 sn). Güneş’in görünürdeki konumuna
göre hesaplanan kavuşum* ayı veya kavuşum
dönümü ise, 29 gün 12 saat 44 dk 2,8
sn’dir.
— Ejder, çeşitli devletlerde birbirinden
farklı şekilde tasvir edildi. Orta
Asya Türklerinde gagalı, kanatlı ve arslan
ayaklıdır. Kafkasya ve Sibirya’da başı öküze
benzeyen, dört köşe kıvrık burunlu,
vücudu kıllı bir hayvan şeklinde tasvir
edilir, önceleri dinî bir anlam taşıyan ejder
motifi, sonradan bezeme unsuru olarak
kullanıldı. Ejderin bulut halinde stilize
edilmiş şekline Eski Türklerde çrok rastlanır.
Minyatür, tezhip, oyma ve kumaşlarda bu motif vardır. Çok daha sonra
Selçuklu Türklerinde de stiliz*, ejder motifleri,
süsleyici unsur olarak kullanıldı